Gerçək tarixi tarixçilər deyil, yazıçılar yazır. Rusiyanın dərin tarixini oxucular daha çox Tolstoyun, Qoqolun, Dosteyevskinin əsərlərindən öyrənirlər. Çünkü Heidgerin də dediyi kimi ”tarixin kökü keçmişdə deyil, gələcəkdədir.” Yazılan əsər yüzillər sonrakı olayların içində cərəyan edəcək duyqu və düşüncələri şəkilləndirər. Bir sənət əsəri gələcəkdə də tarix bilincinin oluşmasında bəlli ölçüdə öz etksini buraxar. Bu baxımdan sənət əsərinin sırf bir kənd macərasına dayanması onu ontoloji varlığından məhrum edər. Bir kənddə adamların bir-birini öldürməsi ola bilər. Bu, bir çox ölkədə baş verən olaydır. Namus davasından tutmuş tayfa qarşıdırmasına qədər böyük qəddarlıqlar olmuşdur. Hətta millətlər arasında da böyük savaşlar və qətllər olmuşdur. Ancaq yazıçının diqqət etməsi gərəkən önəmli bir mövzu olmalıdır. Əcəba, bu savaşlarda maddı çıxarlarmı olmuş, torpaq davasımı olmuş, yoxsa bəlli inanc və dünyagörüşü bu savaşların arxasında durmuşdur? Bunu bəlli etmək, özəlliklə toplumu və dünya xalqlarını düşündürmək və barışa xidmət etmək istəyən yazarların görəvi olmalıdır. Bu baxımdan erməni-türk savaşını öz tarixiliyindən təcrid edərək sırf bir kənddə incələmək doğruların ortaya çıxmasına xidmət etməz. Sual budur: Türklərdə o zaman erməni düşmənliyi adında bir ideologiya olmuşdur, yoxsa olmamışdır? Bu sualın digər tərəfi də vardır: Ermənilərdə türk düşmənliyi və türkü öldürməyi əxlaqi özəllik sayan ideologiya olmuş, yoxsa olmamışdır? Çünkü xalq kütləsi ona təlqin edilən ideologiyalara görə kollektiv davranış sərgilər. Yüz il öncəki tarix çox da uzaq tarix deyildir. Bütün bilgilər, kitablar bu haqda mövcdudur və hətta olayları dədəsindən, ya da babasından duyanlar hələ də həyatdadırlar. Mövcud bilgilərin araşdırılması türklərdə və türk dilində erməni düşmənliyi adında bir ideologiyanın olmadığını göstərir. Çünkü zatən o dönəm, hətta indi bilə türk özünün türk olduğunun bilincində olmamışdır. Özünü tanımamış olan bir toplum düşmənini necə tanıya bilər? Hətta o zamandan miras qalan ifadə də türkün özünün türk olduğunu bilmədiyini göstərir, çünkü biz öz tariximizdə ”erməni-türk savaşı” ifadəsi ilə deyil, ”erməni-müsəlman savaşı” ifadəsi ilə qarşı-qarşıyayıq. Ermənilər isə bizim tərsimizə olaraq ”erməni-türk savaşı” ifadəsini qullanmaqdadırlar. Ancaq müsəlman İndoneziyadada var! Bu bilgilər göstərir ki, türklər öz türk milli kimliklərinin bilincində belə olmamışlar. Öz milli kimliyinin fərqində olmayan bir toplum başqa millətə qarşı düşmənlik ideologiyası gəlişdirə bilməz. Türklərdəki milli duyqu ermənilərin törətdikləri türk qətllərinə qarşı reaksiya olaraq ortaya çıxmışdır. Yəni ermənilərin türk öldürməsi şüurlu bir hərəkət olmuş, türkün erməni öldürməsi savunma xarakteri daşımışdır. Bu baxımdan belə önəmli mövzuları incələməyə çalışan sənət əsəri bir az da tarix fəlsəfəsindən yararlanaraq olayları səbəb-nəticə və səbəb-nəticə arasındakı ilişkilər bağlamında araşdırmalıdır, sadəcə fərdi bir xatirəyə və duyqusallığa söykənərsə, qaş düzəltdiyi yerdə vurub göz çıxarar. Ermənilərin törətdiyi qətllər olmadıqca bizlərdə köklü erməni sevgisi olmuşdur. Erməni qızların düşkünü olmuşdur türklər. Şeirlərimizdə, ozan dastanlarımızda, klasik ədəbiyatımızda erməniyə sempati olmuşdur. Nizami Gəncəvinin ”Xosrov və Şirin” əsərində Şirin ermənidir. Nəsiminin ən gözəl ”Dərdimənd etdin məni ey dərdə dərman erməni” başlıqlı lirik qəzəli erməni qızına yazılmış. ”Əsli və Kərəm”də Əsli ermənidir. Hətta ”Türkmənçay” müqaviləsi olayında da erməni qızının etkisi olmuş. Qacar-Azərbaycan ordsunun komutanı şahzadə Abbas Mirzə idi. Onun bir nömrəli stratejisti Nəzərli adlı bir general idi. Genral bir erməni qızını otağına gətirir. Qızın atası Abbas Mirzəyə şikayət edir və Abbas Mirzə bir nömrəli stratejistini öldürür.[1] Savaş stratejisiz taktika ilə davam edir. Abbas Mirzə yenilir və Paskeviç Təbrizə girir. Şair Şəhriyarın ermənilər haqqında xoş sözləri vardır. Türk qadını qaranlıq və qara çarşafa bürünüb evdə dustaq həyatı yaşadıqdan sonra türk erkəyi görə bildiyi erməni və gürcü qızlarına vurulmuşdur. Görüldüyü kimi bu ərazilərdə yaşayan türklərdə ermənilərə qarşı heç bir nifrət məzmunlu ideya doğmamışdır. Bölgə tarixinin gerçəkliyi baxımından olayın ontologiyası budur.

Bir də erməni tərəfindən baxaraq məsələni dəyərləndirmək lazımdır. Ermənilərdə türk düşmənliyi və türkü öldürmək onların inancları ilə bütövləşmişdir. Erməni-daşnak ideologiyası türkləri qəsbkar olaraq görür. Qəsbkarı öldürmək də hər bir erməninin borcudur. Anayasalarında belə çevrə türk ölkələrini düşmən göstərməkdədirlər. Toplumlar zamanla öz anayasalarına bənzərlər. Erməni anayasasının mətni türk düşmənliyi üzərində qurulmuşdur. Ayrıca, Əkrəm Əylislinin ”Daş yuxular”da anlatdığı olaylar zamanından daha çox öncələr ermənilər türk düşmənliyi ideologiyasını mənimsəmişdilər. Türklərdə də ona bənəzr erməni qarşıtı ideologiya olsaydı, bu qədər erməni zabiti Osmanlı ordusunda görəvdə olmazdı. Bu da göstərir ki, türklərdə erməni düşmənliyi ideyası olmamış, ermənilərdə türk düşmənliyi ideyası olmuşdur.

Bu baxımdan Ə. Əylisli olayı öz ideoloji yatağından ayıraraq sırf kiçik bir kənd mühitində anlatmaqla doğruların üzərinə pərdə çəkmişdir. Suçlu olan, xalqları bir-birinə düşmən edən ideologiyalardır. Bu ideologiyaların kökü qazılmalıdır. Ortada kiçik bir kənddə kəndlilərin bir-biri ilə savaşması çox balaca hadisədir. Bunu abartmaqla o ideologiyanı çürütmək olmaz. Türk düşmənliyi ideologiyası üzündən Xocalıda ermənilər türk qadınlarının qarnını söküb çocuğunu nizəyə taxdılar. Bu nifrət doğuran ideologiyanı ortadan qaldırmaq üçün ədalət anlayışı çox önəmlidir. Ədalətin də arxasında güc dayanmalıdır. Güclü olmaq və ədalət anlayışını rəhbər tutaraq bu qeyri-insani ideologiyanı yenmək gərəkir. Ermənilərin Xocalıda etdiklərini biz edə bilmərik, etməməliyik. Çünkü savaşmaq qətl etmək deyil. Savaş, yenmək sənətidir. 2500 il öncə böyük Çin mütəfəkkiri Sun Tzu ”Savaş sənəti” əsərində yazır ki, düşmənə ən az zərər verərək onu məğlub etmək bir sənətdir.

Bunun üçün də əxlaqi, siyasi, iqtisadi, hərbi baxımdan güclü olmaq lazımdır. Əkrəm Əylisli barışa xidmət edə biləcək əsərini ayrıntıları ilə yaza bilməsi üçün Tolstoyun ”Hərb və sülh” romanında qullandığı yöntəmdən yararlana bilərdi. Belə çox uzun həcmli bir romanda son 200 illik tarixdəki olayların pərdə arxasını incələyərək bölgəmizə və dünyaya böyük dərs keçməli idi. İnsanların həyatını heçə sayan ideologiyaları ifşa etməli idi. Belə bir iş görsəydi dünya barışına da qatqıda buluna bilərdi. Zəif və mikro mühitin olaylarını anladan kiçik bir əsərlə kökü yüzillərə dayanan bir ideologiyanın antiinsani yönlərini açıqlamaq mümkün ola bilməz.  

11. 02. 2013