Peyqəmbər kəlamı

Tarixi tanıqlar kimi Quran mətninin incələnməsi, mətndə peyqəmbərliyi vurqulanan insanın iddiasini bu biçim göstərməkdir ki, xalqa duyurub və qəbul etmələrini istədiyi Quranın mətni O´nun söylədikləri sözlər olsa da, ilahi qaynağa dayanmaqdadır. Peyqəmbər bu sözlərin Ona aid olmadığını söyləməmişdir. Bu incə qonuya diqqət etmək gərəkir ki, sadəcə “sözlər”lə kəlam oluşmadığı kimi, “insan kəlamı”, yalnız “mənalarla” da kəlam sayılmaz. İnsan kəlamı, dil adlanan “bəyan sistemi” içində “mənalar və sözlər” bütünündən ibarətdir. Yalnız məna, ya da söz bir insana aid edilirsə, buna kəlam söylənməz. Peyqəmbər, kəlamın O´na aid olduğunu söylədiyində həm mənanın, həm də sözlərin kəndisinə mənsub olduğunu qəbullənmişdir. O, mütəkəllim (qonuşan) sifəti ilə nitələnmişdir və mütəkəllimdir. O, bu qonuşmanın kəndisinə aid olmadığını söyləməmişdir. O´nun təcrübəsinin Tanrı tərəfindən seçildiyini və O´na “qeyblərdən imdad” gəldiyini söyləmişdi. Qeybdən gələn bu imdad “vəhy” olaraq nitələnmişdir. O, bu vəhy dolayısıyla mütəkəllimliyə, yəni anlamlı sözlər söyləməyə qadir olmuşdu. Bu üzdən də bu təkəllümdə (qonuşmada) qiraət edilənlər “Allah ayətləri” olaraq bilinir. Yəni Allahdan qaynaqladığı üçün Allahın sözləri sayılmışdır. Tarixi tanıqlar kimi Quran ayətlərindən anlaşılan budur ki, Peyqəmbərin “ayətlər” haqqındakı yorumu anlatdığım kimi olmuşdur. Peyqəmbər bu ayətlərin “söz və məna” olaraq Allah tərəfindən gəldiyini və sadəcə Onun qiraət etdiyini iddia etmirdi. Bir Quran qarisinin (oxucusunun) Quranın sözləri və mənası ilə bağlı heç bir rolu yoxdur, sadəcə Quranı təlavət edər (əzbər oxuyar). Ya da bir səs kanalı, səsi dəyişdirmədən yayına ötürər. Peyqəmbər bu şəkildə olmamışdır. Quranın bir neçə tarixi tanıqlarından burda izah edirəm. Bu tanıqlardan yararlanmaq Quranın mənasını qavramaq üçün Quran ayətlərindən istifadə etmək anlamında deyildir. Biz tarixi bir soruya cavab bulmaq üçün bu tanıqlardan sadəcə tarixi anlamda istifadə edirik. Soru budur: Quran kəlamı ilə ilgili İslam peyqəmbərinin iddiaları nə olmuş?

Quranı tarixi bir mətn kimi oxuyan hər kəs açıqca peyqəmbər və Onun qövmü arasında anlaşılan bir dialoqa tanıq olacaqdır. Çeşidli yöntəmlərlə davam edən dialoq. Peyqəmbər 23 il sürəsincə müxtəlif durumlarda çeşidli səliqələrlə öz peyqəmbərliyinin təbliği ilə uğraşmış və toplumu bir olan Allaha (tövhidə) iman gətirməyə çağırmışdı. Hicac əhalisini, bütpərəstindən tutmuş yəhudisinə və xristianına qədər İslama dəvət etmişdi. Bu doğrultuda Quran ayətləri ilə də onlara dəlil gətirmişdi. Bu yolda böyük iradə və dönməz istəklə yorulmadan fəaliyət edirdi. Bu ayətlər və dəlillərdə insanların diqqətini doğada və tarixdə baş vermiş olaylara yönləndirirdi. Qövmlərin və əski peyqəmbərlərin sərgüzəşti, əxlaqi davranışlar üzərinə danışır və müxtəlif məsəllər və təsəvvürlərlə gələcəklə bağlı müjdələr verirdi. Bu dəvətin qəbulu və onun yasaqlarının uyqulanması ilə Hicac əhalisinin gerçək toplumsal yaşamında böyük dəyişikliklər ortaya çıxmışdı. Öylə ki, bu dəyişikliklər böyük bir mədəniyətin doğuşuna olanaq sağlamışdı. Bu tarixi gerçəkləri göz önündə bulunduraraq böylə bir soru ortaya çıxar: Bütün bu oluşumlar bir insanın özünə aid bilmədiyi, sadəcə qiraət etdiyi kəlamdan qaynaqlana bilərmi? Başqa bir ibarətlə sormamız gərəkir: Böylə bir kəlam (Onu kəlam adlandırmaq mümkünsə, ki, mümkün deyildir) öz müxatibləri tərəfindən anlaşıla bilərdimi ki, müxalif, müvafiq, mömin və kafir də olsunlar? Anlaşılmayan bir kəlam mücahidliyə, böyük mədəni, tarixi və toplumsal dəyişikliyə yol aça bilərmi? İnsanın danışması və insanlar arası anlaşma şəkli göstərir ki, İslam peyqəmbəri özünü mələklərin Ona gətirdiyi intizamlı səsləri (bəzi Mötəzilə mütəkəllimlərinin anlatdığı kimi) topluma ulaşdıran bir mikrofon, ya da bir səs kanalı kimi göstərsə idi, o zaman Onun söylədikləri müxatibləri tərəfindən anlaşılmazdı. Müxatiblərin anlaya bilmədiyi kəlam isə, tarix və mədəniyət yarada bilməzdi. Böylə olsaydı, yəni peyqəmbər sadəcə eşitdiyi səsləri topluma ulaşdırsaydı, o zaman peyqəmbər və toplum arasında dialoq qurula bilməzdi. Bu iddianın mənası dərindən və yaxşıca anlaşılsın deyə, burada fəlsəfi baxımdan dilin anlamına diqqət etməmiz gərəkəcək. Bu gün dil filosofları arasında çox yayqın olan dil üzərinə bir tanımlamanı anladacağam. Bu tanım, qonunun anlaşılmasına yardımçı ola bilər. Bu tanım həm dilin doğasını aydınlığa qovuşdurar, həm də kəsin doğruları bəyan edər. Alman filosof Albert Keller yazır:

Dil insan aracılığı ilə yaradılmış və evrilmiş “bəyanlar” biçimlərindən oluşan bir sistemdir. Insan bu sistemi özünü bəyan etmək, özünü anlatmaq və başqalarını anlaya bilmək amacı ilə icad etmişdir. İnsan dil yolu ilə tanımlarını düzənləyib başqalarına sunar və dəyişik yollarla gerçəklərlə üzləşər.1   

Bəyan türlərindən bir sistem olaraq dil, beş mehvər üzərində sürəkliliyini sürdürər: 1- Dilin qaynaqlandığı danışan mehvər. 2- Dilin yönəldiyi adres olaraq dinləyən mehvər. 3- Dilin yatağı olan mətn mehvəri. 4- Ortaq ilətişim və anlatışım məkanı olaraq xalq mehvəri. 5- Dilin bəyan etdiyi içərik mehvəri.2

Filosoflar arasında ən çox qəbul edilən dil üzərinə bu fəlsəfi yanaşma dilin kollektiv insani bir fenomən (anthropologik) olduğunu vurqular. Dəyişik quralları və ünsürləri olan dil, yalnız bu quralların və ünsürlərin gerçəkləşdiyi yerdə vardır. Quralların və ünsürlərin olmadığı yerdə dil tamamən ortadan qalxmış olar. Bu qonu üzərinə dərin-dərin və geniş düşünən Vitgeniştein fəlsəfi araşdırmalarının ikinci evrəsində böylə qərara gəlmişdi ki, qonuşmaq insan həyatının bir şəkli və davranışın ayrılmaz önəmli parçasıdır. Burdan yola çıxaraq da filosof “dil oyunları” teorisini ortaya atdı. Ondan sonra isə, Austin Vitgenişteinin teorisini öz “Qonuşma hərəkəti” teorisi ilə bütünləşdirdi.

Bu tanıma görə bir şəxs müəyyən sözlər və mənaların ona mələklər kimi vasitələrlə qiraət edildiyini söyləyib bunları müxatiblərinə sanki bir mikrofonla yansıdarcasına yansıda bilər. Eyni insan daha sonra bu cümlələri söyləyən mən deyiləm deyərsə, böylə bir durumda üsul elminin məntiqinə görə “təsdiq dəlili” olmayacaqdır. Bu kəlamın müxatiblərə “söyləyici”si olmadığından bu cümlələrin ötəsində heç bir ciddi iradə görünəməz. Bu cümlələri (ki, onları cümlə də adlandırmaq olmaz) heç bir şəkildə incələyib açıqlamaq mümkün olamaz. Bu cümlələri qiraət etmək olmaz. Bu tür cümlələr sadəcə söyləyicisi olmamaqla yetinməz, həm də daha öncə söylədiyimiz kimi, özünü gerçəkləşdirmək üçün dilin beş mehvərindən də yoxsun olar. Böylə cümlələri ərəb dilinin örnəkləri kimi qəbul etmək olmaz. Burada dilin birinci mehvərini oluşduran kəlamın söyləyicisindən amacımız səsləri tutu quşu və ya mikrofon kimi yansıtan arac deyildir. Söyləyicidən məqsəd düşünə bilən insandır ki, onun sözlərini anlamaq və bu sözləri ona aid bilmək mümkündür. Bu durumda “bu sözü filan şəxs söyləmişdir” demək olar. Səslərin peyqəmbər aracılığı ilə yansıması teorisi ilə ilgili bunlar düşünülə bilər: “Bir insan Tanrı qatından ona cümlələrin qiraət edildiyini və o da eyni cümlələri müxatiblərinə yansıtdığını iddia edir.” Anlamlı iddia olaraq böylə bir iddia araşdırıla bilər. Ancaq bu durumda müxatiblərinə yansıtılan bu cümlələr dilin gerçəkləşməsi üçün gərəkən mehvərlərdən yoxsun olduğundan kimsənin kəlamı kimi sayılamaz və bu üzdən də heç bir anlamı olamaz. Ayrıca, bu cümlələr müxatiblər tərəfindən də anlaşılıb araşdırılamaz. Böylə bir durumda söyləyicinin Tanrı olduğunu təsəvvür edib dilin digər gerçəkləşim mehvərləri bu yolla mümkün olmuşdur görüşünə varmaq olar. Ancaq bu, doğru təsəvvür deyildir. Diqqət edəcək olursaq, öz təcrübəsindən qaynaqlanaraq peyqəmbərin müxatiblərinə ulaşdırdığı bu sözlərin bir söyləyicisinin var olduğu ortaya çıxmaqdadır. Bu da Tanrı, ya da mələkdir. Ancaq peyqəmbərin müxatibləri üçün bu cümlələrin söyləyicisi yoxdur. Müxatiblər peyqəmbərin iç dünyasında nələrin olduğunu anlayamazlar. Kimsə peyqəmbərlə qonuşurmu? Kimdir peyqəmbərlə qonuşan? Necə qonuşur? Bütün bunların hamısı peyqəmbərin şəxsi təcrübəsi və iddiasıdır ki, yalnız özü bu haqda bilgiyə sahib ola bilər. Ancaq peyqəmbərin öz bilgisi bilə, bu qonuda insan bilgiləri nitəliyində olamaz. Bu durumda böylə bir iddiada bulunan peyqəmbər, bu cümlələri müxatiblərinə oxuyub və onlardan bu sözlərə sırf  Tanrı kəlamı olduğu üçün iman gətirmələrini istərsə, əslində bir şəkildə xalqdan anlamayaraq iman gətirməyi tələb etmiş olur. Öylə isə, müxatibin anlayıb iman gətirməsi üçün peyqəmbər bu cümlələri bir-bir açıqlamalı və bu cümlələrin onun peyqəmbərlik təcrübəsində nə anlama gəldiklərini izah etməlidir. Peyqəmbərin ortaya qoyduğu bu qədər dialoqu, mücadilə, müxalifət və müvafiqəti, cihad və toplumsal dəyişiklikləri, mədəni, siyasi yüksəlişləri necə açıqlamaq olar? Peyqəmbər öz müxatiblərinə böylə söyləmiş ola bilərmi ki, heç bir kəlam özəlliyi daşımayan bu sözlər gerçəkdən Tanrı kəlamıdır və bu kəlamın mənası var, siz bu kəlamı qəbul edib iman gətirin və mənasını da məndən sorun! Böylə bir şeyi iddia və təsəvvür edib təsdiqləmək olarmı? “Quran açıq-aydın ərəb dilində”dir cümləsi Quranın bir neçə yerində bəyan edilmişdir. Ya da “qövm dili”ndədir söylənmişdir. Əcəba, İslam peyqəmbəri kimsənin kəlamı olmayan bu sözləri öz müxatiblərindən sadəcə ibadət yolu ilə anlamalarını istərmi idi? Əcəba, peyqəmbər dəvətinin bu qədər ağıl dışı olması mümkündürmü? Əcəba, Quran mətnində mövcud olan və ayətləri anlamlı qılıb əqli açıqlamalara tabe tutan müxtəlif yorumları görməməliyikmi? Quranın 47-ci surəsinin 24-cü ayətində deyir: “Nədən Quran üzərinə düşünmürsünüz?”Quranda Quran üçün şəfa, hidayət, bəsirət, moizə, dəlil, kimi özəlliklər tanınmışdır. Dəlil əsası ibadətə dayanan bir mətndən böylə sifətlər bəkləmək olarmı? Əcəba, Hz. Məhəmmədin vəfatından sonra müsəlman alimlər tərəfindən Quran üzərinə yapılan açıqlamaların hamısı anlamsızdırmı? Nədən müsəlmanlar bu açıqlamaları yapırdılar? Çünkü Quranı düşünülən, açıqlanması mümkün olan mətn kimi anlayırdılar. Əcəba, bu gün biz Quran üzərinə açıqlamalar yaparkən anlamsız və batil işlərləmi uğraşmaqdayıq? Ayrıca, 17-cı surənin 88-ci ayətində Quranın bənzərsiz kitab olduğu vurqulanmaqdadır. Sadəcə ibadət və iman üzərinə dayalı olan cümlələri peyqəmbər xalqa ötürən bir kanal olsaydı, o zaman bu vurqunun bir anlamı olardımı? Quranın başqa tarixi tanığı da budur ki, Quranda İslam peyqəmbəri daxili bəsirətlə axirəti müjdələməklə, Tanrı rəhmətini dilə gətirməklə, Tanrı əzablarından insanları saqındırmaqla, doğru yola hidayət etməklə, insanların tövhid qonusundakı ixtilaflarına hakimlik etməklə insanları Tanrıya inanmağa dəvət etmişdir. Sadəcə Tanrı qatından gələn səsləri intiqal etməklə görəvli olan bir insana bu qədər sifət və fəaliyətləri aid etmək mümkünmüdür? İnsanlıq həyatını bu qədər dərindən etkiləyən böylə bir insan üçün bu qədər bəsit rol düşünmək olarmı? Bütün bu işləri peyqəmbər birinci növbədə Quranı xalqa oxuyaraq xalqın fərdi və sosial həyatına bu mənaları daxil edərək ifa etməmişmi? Quran peyqəmbərin kəlamı olmasaydı və peyqəmbərin işi sadəcə mələklərdən eşitdiyi bir sürü cümlələri dinləyicilərinə ulaşdırmaq olsaydı, o zaman bu qədər tarixi dərinliyi olan işləri peyqəmbər edə bilərdimi? Ayrıca, Quranda peyqəmbər haqqında deyilir ki, O, “məbu´s”dur, yəni “elçi”dir. Məbu´sluq yüksəltilmişlik anlamındadır. Quranın tarixi veriləri və Hz. Məhəmmədin 23 illik həyat tarixi göstərir ki, “bisət”dən, yəni yüksəltilmişlikdən sonra peyqəmbərin çox dərin həyat biçimi olmuşdur. Yorulmadan və sarsılmadan öz inancı yolunda inanılmaz çabalar göstərmişdir. O´nun peyqəmbərliyi həyəcanlı və coşqulu olmuşdur. Peyqəmbər iddia etsəydi ki, mən sadəcə eşitdiyim səsləri sizlərə duyururam o zaman bu işin bisətlə və onun coşqusu ilə heç bir ilgisi olmazdı. Bu, peyqəmbərin kəlamı deyil və peyqəmbər sadəcə onu mələklərdən alıb xalqa ilətmək üçün bir mikrofon rolunu ifa etmişsə, o zaman bu coşqu hardandır? Mikrofonun ki coşqusu olmaz. Quran üzərinə başqa tarixi tanıq da var. İslam müxalifləri peyqəmbərə deyirdilər ki, sən sehirbaz, şair və kahinsən. Peyqəmbər Quran oxuyaraq öz müxatiblərini təsirləndirib onların imana gəlmələrinə səbəb olduğunda İslam müxalifləri O´na bu sözləri deyirdilər. Nədən peyqəmbərə sehirbaz, şair və kahin deyirdilər? Çünkü o zaman, yalnız bu tür insanların öz müxatiblərini təsirləndirə biləcəklərinə inanılırdı. Əgər Quran peyqəmbərin öz kəlamı olmasaydı və peyqəmbər sadəcə ona gələn səsləri duyuran bir arac kimi görünsə idi, o zaman O´na bu sifətləri də taxmazdılar. Çünkü sehirbaz, kahin və şair kəndiləri bir işlər edərlər və başqası tərəfindən yönləndirilməzlər. Peyqəmbər də öz kəlamını söylədiyi üçün Ona bu kimi sifətlər taxmaqdaydılar. Quran oxumaq peyqəmbərin öz kəlamı olmasaydı, o zaman ona sehirbaz və kahin də söyləməzdilər. Quran üzərinə bu kimi incələmələrimizi sürdürərsək, daha çox açıq örnəklərlə Quranın Hz. Məhəmmədin kəlamı olduğunu göstərə bilərik. Bu tanıqlar göstərir ki, günümüzdə Qurani-kərimdə mövcud olan ayətlər söz və məna olaraq xalqa duyurulmaq üçün Tanrı tərəfindən peyqəmbərə göndərilməmişdir. Həm söz, həm də məna peyqəmbərin özünə aid olmuşdur. Ancaq bu arada peyqəmbər tanrını da öz öyrətməni kimi təcrübə etmişdi. Tanrını öyrətmən kimi təcrübə etmə sürəci vəhy olaraq nitələnmişdir.

Biz bu araşdırmada böylə bir sonuca vardıq ki, Quranın gətiricisi olan peyqəmbər Quranı öz kəlamı kimi təqdim etmişdir. O zaman müxaliflərin qəbul etmədikləri nə idi? Peyqəmbər iddia edirdi ki, O, özəl bir insandır. Tanrı tərəfindən seçilmiş və vəhy yolu ilə bu sözləri söyləmə səlahiyətinə ərmişdir. Söz söyləmə qüdrəti Quranda “vəhy” qavramı ilə tanımlanmışdır. Qurandan anlaşıldığı üzrə peyqəmbərin söylədikləri vəhy imiş. Bu anlamda ki, O, vəhy nəticəsində bu sözləri söyləmə yetkisinə ərmişdir. Quranda vəhy Tanrının işarəsi vətəhriki anlamındadır. Bu işarə və təhrik, yalnızca peyqəmbərlərə məxsus deyildir. Örnəyin Balarısının içgüdüsəl hərəkəti də Quranda “Tanrı vəhyi” olaraq tanımlanmışdır. Quranın dəyişik ayələrindən də anlaşıldığı kimi, vəhy Tanrının İslam peyqəmbəri ilə təkəllümüdür, qonuşmasıdır. Bu təkəllüm peyqəmbərin bisətinə səbəb olmuş, yəni peyqəmbərin kəlam söyləməsinə, Quran ayətlərini oxumasına imkan sağlamışdır. Bir sözlə Quran ayətləri vəhyin özü deyil, vəhyin məhsuludur. Tanrı vəhy yoluyla peyqəmbərə bu kəlamı söyləmə haqqı vermişdir.

Tanrının vəhy yoluyla İslam peyqəmbəri ilə  təkəllümü (qonuşması) bir tür dil ilişkisi dolayısıyla ilahi eyitim kimi sanıla bilər. Ancaq dəqiq olan budur ki, Tanrının qonuşması nə imişsə, dil—insan ilişkisi yoluyla olmamışdır. Çünkü o sahədə dil—insan ilişkisinə giriş izni verilməmişdir. Bu üzdən də o qonuşmanın (vəhyin) həqiqəti ilə ilgili təsəvvürlərimiz olamaz. Əllamə Təbatəbai bu qonuda yazır:

“Vəhy bilinci bizim üçün sirdir. Biz vəhyin nəliyini və necəliyini bilmirik. Ayrıca, vəhyin həqiqətə necə ulaşması qonusunda da bilgimiz yoxdur. Burada əxlaq düzəni, maarif və qanunları içərən gerçək ilişkilər bütünü söz qonusudur. Bunlar bizim düşüncəmiz üçün bəlli deyildir. Çünkü bu ilişkilər arasında var olan şüur bizim bildiyimiz olsaydı, o zaman vəhy şüuru bizim fikri şüurumuza eşit olardı. Ancaq böylə deyildir. Bu halda böylə düşünə bilərik ki, peyqəmbər şüur və vəhy yolu ilə bu gizəmli ilişkiləri anlamış və anladıqlarını anlatmaq üçün öz dili ilə bizimlə qonuşmuşdur. Çünkü müxatibləri ilə qonuşduğunda onların düşüncə düzənini və anlama olanaqlarını göz önündə bulundurmuşdur.”3 Anlaşıldığı kimi Əllamə Təbatəbai də açıqca Quranın insan kəlamı olduğunu söyləməkdədir. Bu kəlamın ilahi qaynağı olsa da, ancaq onun söyləyicisi peyqəmbərin kəndisidir. Burada çox önəmli bir qonuya işarə etmək gərəkəcək. Quranda doğa fenomenlərinin Tanrı ayətləri olaraq adlandırılması bu fenomenlərin öz doğal səbəblərinə mənsub olmadığı anlamına gəlməz. Quran ayətlərini də Tanrı ayətləri olaraq adlandırmaq bu mətnin peyqəmbərə aid olmadığı anlamına gəlməz. Necə ki, Qurana görə başqa fenomenlərlə ilgili də Tanrı bu fenomenlərin uzunluğunda yer almışdır, genişliyində deyil. Quran fenomeni qonusunda da Tanrı səbəblərin uzunluğunda və uzayışında mövcuddur, enində və genişliyində deyil. Bu üzdən də Quranda keçən “inzali-vəhy” (vəhyin enişi) və ya “inzali-kitab” (kitabın enişi) kimi söyləmlər bu kitabın peyqəmbərin kəlamı olma özəlliyini inkar etməz. Örnəyin 48-ci surənin 25-ci ayətində deyilir: “Göydən təmiz su nazil etdik (endirdik)” Bu ayət heç də yağışın yağmasının doğal səbəblərini inkar etməz. Tanrı qatından “vəhy inzalı” (vəhyin enişi) və ya “kitab inzalı” buna bənzəməkdədir. Yəni “inzal”lar Quran ayətlərini onun doğal səbəbi olan peyqəmbərdən istisna etməz və bu mətnin peyqəmbərə aid olmadığına səbəbiyət verməz. Mənə görə Quranda ayətlərin peyqəmbərin kəlamı olması ilə bağlı möhkəm dəlillər vardır. Öylə möhkəm dəlillər var ki, Quranı peyqəmbərin kəlamı olaraq anlamamızdan başqa seçənək buraxmamaqdadır. Ayrıca, “Quranın qiraət şəklinin tarixi” göstərir ki, bəzi Quran təbirləri dəyişimə uğramışlar. Bir bəyan şəklindən başqa bəyan şəklinə doğru biçim dəyişdirmişlər. Şübhəsiz ki, Quranın qiraət tarixində bu kimi tarixi araşdırmaları dərinləşdirmək hər zaman alimlərin diqqətini cəlb etmişdir. Bu araşdırmalar Quran mətninin anlaşılmasına imkanlar oluşdurmuş və mətnin bir çox dil sorunlarını ortadan qaldırmışdır. Əlbəttə bu, əlimizdəki Quranı bu araşdırma olmadan anlamaq olmaz anlamına gəlməz. Bu qonuda daha da hər yönlü qonuşacağıq.4 Anlatdığımız üzərə Quran peyqəmbərin kəlamı olduğundan dolayı peyqəmbərin öz müxatibləri ilə bu mətn qaynaqlı dilsəl ilişkisi bir dilsəl-insansal ilişki olmuşdur. Bu nədənlə də Quran üzərinə araşdırma yapmaq üçün dil üzərinə mövcud olan bütün bilimsəl araşdırmalardan yararlana bilərik. Quranı anlaya bilməmiz üçün mövcud olan dil fəlsəfəsi, dilçilik, yeni hermenevtik, tarixsəl ələşdiri və bu kimi yöntəmlərin verilərindən yararlanmaq gərəkir. İnanc və etiqad açısından bu iş üçün heç bir önləm yoxdur. Tam tərsinə bu yöntəmdən başqa, ayrıca seçənəyimiz mövcud deyildir.  
 

Varlığın peyqəmbəranə oxunuşu

Dini bir mətn olaraq Quran üzərinə araşdırmalar göstərir ki, bu mətn bütün doğa və tarix olaylarını Tanrının felləri kimi anlatmaqdadır. Bu mətn hər şeydən öncə oxucunun ağlında varlıqla ilgili dini məna oluşdurmağa çalışmaqdadır. Quranda rastlandığımız təcrübə böylədir ki, İslam peyqəmbəri varlıq haqqında dini açıqlamalar verməkdədir. Peyqəmbərin təcrübəsində varlığı anlamaq onu açıqlamağa (təfsir etməyə) eşitdir. Quran mətni peyqəmbərin “şeylər” haqqında müxatiblərinə bilgi verdiyini göstərməz. Peyqəmbərin “nələrlə” ilişkidə olduğunu göstərər. Peyqəmbər varlığın “necə” olduğu haqda bilgi verməməkdədir. O, varlığı “necə gördüyü” haqda bilgi verməkdədir. O, öz dünyagörüşünü açıqlayır. O, varlığı “qiraət” edir. Quran varlığın qiraətidir. Varlığın peyqəmbəranə anlaşılıb açıqlanmasıdır. Ərəb dilində gerçəkləşən bu qiraət bir “əməl”dir. Peyqəmbər bu əməli öz təcrübə və iddiasına dayanaraq vəhyin təsiri ilə etməkdədir. Quran ayətləri “xəbər” gətirən və dinləyiciləri bu xəbəri dinləməyə dəvət edən peyqəmbərin sözlü felləridir. Peyqəmbər kəndi müxatiblərindən bu xəbərə uyqunlaşmalarını istəməkdədir. O “xəbər” də budur ki, bütün varlıq və olaylar Tanrının felləridir. Quranda 400-dən artıq “ayə” və “ayət” sözləri təkrar edilmişdir. Mənim araşdırmama görə Quranda 1200 kərədən artıq keçən Allah sözünə bu sözlər əklənmişdir. Peyqəmbərin varlıq haqqındakı qiraəti (anlama təfsiri) bəzən öyləsinə dərinləşir ki, varlığı açıqlama sınırlarını aşaraq Tanrının sifətlərini anlatmağa başlayır. Bu mərhələdə Tanrı göylərin və yerin ışığı kimi təcrübə edilir. 24-cü surənin 35-ci ayətində “Tanrı göylərin və yerin ışığıdır” deyildiyi kimi. Bu teorinin anlaşılması üçün Quranın mətninə istinad etmədən öncə, təfsiri və ayəti anlamanın nə olduğunu anlatmam gərəkəcək. Quranda “ayət”in anlamı nədir? Fəlsəfi ensiklopediyada söyləndiyi kimi “ayət” “fenomən” sözünə eşitdir. Fəlsəfi qavramların tarixi ensiklopediyasında fenomen haqqında yazılır: “Fenomen doğal bir veridir. İnsanın zaman və məkan bağlamında rastlandığı şeydir. Amma insan bilir ki, bu “şey” son gerçəklik deyildir. Ancaq az-çox bu şey varlıqda varoluşunu göstərməkdədir.”5 Bu anlatının qarşılığı ərəb dilində “ayət” olaraq keçər. Bir insan varolanları Tanrı ayətləri kimi görürsə, o, bütün varolanları gizlin bir gerçəkliyin ayətləri kimi görməkdədir. Bu gizlin gerçəkliyə ulaşmaq mümkün olmasa da, ancaq varolanlarda onun təzahürü açıqca sezilər. Bu incə qonuya da diqqət etməliyik ki, varolanların “ayət olma”ları, varolanların “ayət görünmələri” deməkdir. Bu tür dünyagörüşü varlıqla ilgili hermenevtik idrak anlamındadır. Varolanları Tanrının ayətləri kimi təcrübə edən insanın alqılayışı (idrak etməsi) təfsirin (açıqlamanın) özüdür. Yəni idrak təfsirə və açıqlamaya eşitdir. Bu məqamda idrak, təfsir və ayət bir tək gerçəyi görməkdən başqa bir şey deyildir. Bu, dünya ilə ilgili tək bir “vahid nisbət”dir. Richard Schfller çağdaş katolik filosof  açıqlama və ayətə eşit olan idrak haqqında önəmli bilgi verməkdədir. Onun bu bilgisi varlığın hermenevtik idrakı ilə bağlı bizə yardımçı ola bilər. O yazır: “Hermenevtik, “qazanılmış təcrübənin mənası” üzərinə soru sormaqla başlamaz. Hermenevtik təcrübənin kəndisinin necəliyi ilə başlar. Şeylər üzərinə diqqətimiz, şeyləri alqılamamız (dərk edişimiz) və bilgi bəlgələrimizi təbir etdiyimiz hər şey bir “baxış açısı”na bağlıdır. Bu baxış açısı bizim varlığa baxışımızı yönləndirər. Bu baxış açısı hər zaman “şeyin” anlaşılması üçün bir “önbaxış” olaraq ortaya çıxar. Bu yolla da hər qonuda mümkün olan açıqlamanı biçimləndirər. Bu önbaxış “təcrübi etkilənmə”ni şəkilləndirər. Bu genəl qural insanın varlıq haqqında dini açıqlamalarına da aiddir. Varlıqla ilgili dini açıqlama, varlıq haqqında şəkillənmiş təbirlərin bəyan edildiyi anlarda ortaya çıxmaz. Təcrübə qutsallıqla iç-içə girdiyində varlıqla ilgili təcrübənin nəfsi dini özəlliyə bürünər. Böylə bir durumda dünyada var olan hər bir “gerçək” və dünyanın kəndisi “öz bütünlüyündə” iki istiqamətli təzadlı aspektdə (görünüşdə) görünmüş olar: 1- Sürəkli sübatsızlıq. 2- Hər an və sürəkli olaraq yenilənmə.”6

Bu anlatıdan sonra bütün mövcudluğun fenomen kimi görünməsini Quran mətnində sezmək qolaydır. Qurana dərin bir istinadla bunu anlamaq mümkündür. Ancaq öncədən bu qonuya diqqət etməmiz gərəkir ki, varlığı bütüncül olaraq görən sistematik bir dünyagörüşü Quranda mövcud deyildir. Quranda “külli—şey” (bütün şey) ifadəsi var. Göylərdən, yerlərdən, günəşdən, ay və ulduzlardan, aləmlərdən, heyvanlardan, insandan, dağlardan, bitkilərdən, qövmlərdən və şəxslərdən, bəlalərdən və nemətlərdən, əşyadan və yüzlərcə bu kimi qonulardan söz edilməkdədir. Yalnız hər şey ayrı-ayrı anlatılmışdır. Bu önəmli qonunu nəzərə aldıqdan sonra bütün doğa olaylarının  fenomen  (Tanrı felləri) kimi görünməsini daha geniş və dərin baxışla incələyə bilərik. Sonra eyni qonunu insan, qövmlərin yazqısı, tarix və toplumsal gerçəkliklər bağlamında ələ alacağıq. Qonunun uzayıb cığırından çıxmaması üçün istinad edilən hər ayətin, yalnız içəriyi üzərində durmağa çalışacağıq. Bütün bunlara qarşın yenə də bəzi istinadlar daha uzun və təkrar görünə bilər. Bu baxımdan başqa seçənəyimiz yoxdur. Çünkü bu bəhsə girmiş olan oxucunu dartışmanın uzayına sövq etmək zorundayıq. İslam peyqəmbərinin yaşadığı və Qurana yansımış olan o mənəvi ortamda bulunmağa çabalamadan qonu üzərinə odaqlanmaq çətin ola bilər. Bu da Qurandan bir çox ayətlərə istinad etməklə mümkün ola bilər.
 

Doğa olaylarından örnəklər:

“Göyün və yerin yaradılışı, gecənin və gündüzün hərəkəti, gəmilərin dənizlərdə hərəkəti, Yağmurun göydən yerə enişi və yerdə yaşamın başlaması, həşərələrin dağılımı, küləklərin əsimi, buludların göydəki hərəkəti hamısı Tanrının ayətləridir.” (2-ci surə, 164-cü ayət). “İnsanı bir nəfsdən yaradan Tanrıdır və bu nəfsdən qadınlar və kişilər ürəmişdir.” (4-cü surə, 1-ci ayət). “İnsanları gecələr uyutub və gündüzlər oyadan Tanrıdır. Bütün qullar Onun əmrinə tabedir. İnsanların canını alan Onun bəkçiləri və göndərdikləridir. İnsanı çöllərin və dənizlərin qaranlıqlarından qurtaran Tanrıdır.” (6-cı surə, 60-65-ci ayətlər). “Çəgirdəyin və nüvənin dəlicisi Tanrıdır. Dirini ölüdən, ölünü diridən var edən Odur. Tanrı sabahın yaradıcısıdır. Gecəni dincəlmə imkanı və ayla günəşi hesablama aracı kimi yaratmışdır. Çöllərdə və dənizlərdə yol bulmanız üçün ulduzları yaratmışdır. Göydən su göndərmiş və yerdə bitkiləri canlandırmışdır. Göyləri və yeri yoxluqdan yaratdı. Hər şeyin yaradıcısı Odur.” (6-cı surə, 94-99-cu ayətlər). “Sizin Tanrınız göyləri və yeri altı günə yaratmışdır. Günəşə ışıq və aya nur verən Odur. Ayları və ili hesablaya bilməniz üçün aya və günəşə mənzil bəlli edən də Odur. Gecənin və gündüzün hərəkətində, göylərdə və yerdə yaratdıqlarında təqva əhli üçün kəsin ayətlər vardır. Sizi çöldə, dənizdə və səhrada seyr etdirən Tanrıdır. Sizi dənizlərin qorxunc fırtınalarından qurtaran Odur. Göydən və yerdən sizin qıdanızı təmin edir... Dirini ölüdən və ölünü diridən vücuda gətirən Odur. Dünya işləri Ondan asılıdır.” (10-cu surə, 3-10, 21-23, 31-32 ayətlər). “Tanrı göyləri və yeri dağılmamaları üçün qorumaqdadır.” (22-ci surə, 65-ci ayət). “İnsanı ilk kəz olaraq yaradan Tanrı, onları yenidən dirildə bilər. O Tanrı ki, ağacdan od yaratmışdır. O, “ol” dediyində hərşey olmuş olur. (36-cı surə, 76-82 ayətlər).

Bu ayətlər “təbiətlə ilgili görüş” bəlli edən Qurandakı ayətlərdən örnəklərdir. İslam peyqəmbərinin dünyasında və açıqlamalarında bütün doğa olaylarının əsasında özü görünməyən Tanrı və O´nun iradəsi durmaqdadır. Ancaq O, bütün bu ayətlərin (fenomenlərin) “oluş” səbəbidir. O, kəsintisiz olaraq fəaldır və hər an yaratmaqdadır. Bu peyqəmbəranə baxış, anlamaya və açıqlamaya eşitdir. Örnək olaraq sunduğumuz ayətlər xəbəri və ya fəlsəfi cümlələr deyillər. Onlar hermenevtik (açıqlama içərikli) cümlələrdir. İslam peyqəmbərinin dünyasında bilinən doğa, olaylar üzərinə gətirilən açıqlamalardır. Bu olaylar bütünüylə Tanrının felləri kimi sunulmaqdadır. Quranda keçən bu peyqəmbəranə qiraət və açıqlama, yalnızca doğa olayları ilə sınırlı deyildir. İnsan və qövmlərlə ilgili söz edilirkən də onlar da təmamən Tanrının yaratdığı əməllər kimi anlaşılıb açıqlanmışdır. İnsanların və qövmlərin yazqısı (talehi); həm ortaya çıxşları, həm dünyəvi həyat yaşamaları və həm də sonrakı dünyaya aid oluşları hamısı bir yerdə Tanrının iradəsi və feli kimi tanımlanıb açıqlanır. İnsan və qövmlərdən söz edilirkən Tanrı fəal və fail (öznə) olaraq kəndi varlığını göstərmişdir. Öznənin (mübtədanın) felləri üzərinə açıqlamalar verilir. Tanrının insan və ya qövmlərlə ilgili necə davranmasından söz edilir. Tanrı böylə etmiş, böylə edir və ya böylə edəcəkdir kimi sözlər açıqlığa qovuşur. Hətta insan doğasının özəllikləri söz qonusu olduğunda Tanrının insanla etkiləşimi üzərinə açıqlıq gətirilir. Bu qonu ilə ilgili başqa önəmli açar ayətlərdən örnəklər gətirərək araşdırmanı dəyərli oxuculara buraxmaq istəyirəm.
 

İnsanın yazqısı ilə ilgili peyqəmbəranə qiraətlərdən örnəklər:

“Tanrı insanı quru, qara və pis qoxulu çamurdan yaratdı” (15-ci surə, 26-cı ayət). “İnsanı nütfədən yaratdı” (4-cü sürə, 16-cı ayət). “Tanrı hər insanın iş dəftərini onun boynuna asmışdır. Qiyamət günü bu dəftərdə yazılanlar ona göstəriləcəkdir.” (17-ci surə, 13-14 ayətlər). “Biz bu tutruğu (əmanəti)* göylərə, və dağlara verdik, qəbul etmədilər, çəkindilər. İnsan o tutruğu öz üzərinə aldı...” (33-cü surə, 72-ci ayət). “Tanrı insanı yaratdı və ona qonuşmaq öyrətdi.” (55-ci surə, 3-cü ayət). “İnsan çox çətinliklərlə Tanrıya doğru gedəcək...” (84-cü surə, 6-cı ayət). “Tanrı insanı laxta qandan yaratdı” (96-cı surə, 2-ci ayət). “İnsanın bilmədiklərini ona öyrətdi” (96-cı surə, 5-ci ayət). “Tanrı insan nəfsini yaratdı və yaxşılıqlarla kötülükləri ona ilham etdi” (91-ci surə, 8-ci ayət).

Bu ayətlər və bənzərləri İslam peyqəmbərinin insan yazqısı ilə ilgili əsas qavrayışını və açıqlamasını oluşdurmaqdadır. Bu ayətlərdəki cümlələr də xəbəri və fəlsəfi cümlələr deyillər. Bu cümlələr təfsiridir, hermenevtikdir və açıqlayıcıdır. İnsanın sərgüzəştini və yazqısını açıqlayan cümlələr. Öylə ki, İslam peyqəmbərinin dünyasında Tanrı və insan etkiləşim (qarşılıqlı təsir) içində görülməkdədirlər. Hətta insanların diriliş günü ilə ilgili ən önəmli ayətlər də insan yazqısı ilə ilgili olaraq hermenevtik bir təcrübə olaraq sunulmaqdadır. Örnəyin Quranın bir neçə yerində deyilir ki, ölmüş insanları torpağın bağrından həyata gətirmək qışdan sonra ağacların dirilişi kimi gerçəkləşəcəkdir. Bu, peyqəmbərin açıqlamasıdır. Yəni peyqəmbər kəndi baxış təcrübəsində insanları yazda canlanıb dirilən və qışda ölən ağaclar və bitkilər kimi gördüyündən bu biçim açıqlama yapmışdır. İnsanın torpaqdan yaradılışının təkrarlanışı və insanın yer üzündə bulunub artması, yenidən yerə gəlməsi və yenidən yerdən həyata dönməsi örnəyin 30-cu surənin 19-cu ayətində söz qonusu edilmişdir. Buradakı cümlələr xəbər özəlliyi daşımazlar. İnsanın yazqısı və gələcəyi ilə ilgili qavrayış-açıqlama təcrübələrini içərən cümlələrdir. Quranda insanın torpaqdan yaradılışı diriliyin ölülükdən həyata dönməsi kimi yorumlanmışdır. İnsan üzərinə bu kimi açıqlamaların əsası 44-cu surənin 38-42 ayətlərində bəyan edilmişdir: “Biz, göyləri, yeri və bunlar arasında bulunanları, əylənmək üçün yaratmadıq. Biz onları ancaq haq və hikmətə uyqun olaraq yaratdık. Ancaq onların çoxu bilmirlər. Şübhəsiz, hökm günü, hamısının bir arada buluşacağı zamandır. O gün dostun dosta heç bir faydası olmaz. Kəndilərinə yardım da edilməz. Yalnız Tanrının yardım etdiyi kimsələr bunların dışındadır. Şübhəsiz O, mütləq güc sahibidir, çox mərhəmət edəndir.” “Tanrı batili “haq”la ortadan qaldırar.” “Tanrının qulları göylərin və yerin yaradılışı ilə bağlı olaraq düşünür və anlayırlar ki, Tanrı onları “batil” olaraq yaratmamışdır.” Burada dünyanın “əyləncə” olaraq yaradılmaması, dünya yaradılışının haqlılığı, “yaradılışın batil olmayışı” kimi yorumlar varlığın hermenevtik qavrayışını göstərməkdədir. Əbəs olmamaq, haqlılıq, batil olmamaq kimi cümlələr bir gerçəkliklə ilgili fəlsəfi yorum olmaqdan daha çox qavrayış-açıqlama yorumlarıdır. Əgər “hansısa bir şəxsin filan əməli əbəs ya batil deyildir və ya onun haqlılığı var” söylərsək, bu durumda onun davranışı ilə ilgili açıqlamalarda bulunmuş oluruq. Dünyanın yaradılışı haqqında da böylə bir yorumda bulunmaq dünya haqqında açıqlayıcı bir anlam ortaya qoymuş olar. İslam peyqəmbəri dünyanın qeyri-əbəsliyini, qeyri-batilliyini və məşruluğunu görüb anladığı üçün O´nun görüşündə hərşey “Tanrıdan”, “Tanrı mülkü” və “Tanrıya doğru” olaraq düşünülmüşdü. Doğal olaraq insan da peyqəmbərin bu baxış açısı içində yer almışdır. İnsanın da yaradıcısı Tanrı olmuş və insanın yönü, yazqısı Tanrıya doğru hərəkət biçimində yaradılmışdır. İnsanın yönü və sonu Tanrıya tərəf olmasaydı, onun yaradılışı əbəs və anlamsız olardı. İnsan sonunda Tanrının yanında hazır olacaq və bunun dışında insanı başqa növ düşünmək mümkün deyildir. Aşağıdakı ayətlərin məzmununa diqqət edin: “Ey insan! Şübhə yox ki, sən Tanrına qarşı çaba üstünə çaba göstərməkdəsən; sonunda O’na varacaqsan.” (Surə- 84, ayət- 6). “Sizi sadəcə boş yerə yaratdığımızı və sizin həqiqətən hüzurumuza geri gətirilməyəcəyinizimi sandınız?” (Surə- 23, ayət- 115). “Yoxsa o insan başıboş buraxılacağınımı sanır? O, ayarlanmış döldən bir nütfə deyilmi? Sonra bir ələq (embrion) idi də sonra onu yaratmış sonra da düzənə qoymuşdur ki, ondan da iki eşi; erkək və dişini var etmişdir. Yaxşı, bütün bunları edən ölüləri diriltməyə qadir deyilmi?” (Surə-75, ayət- 36-40). “Bütün insanların Tanrı hüzurunda bulunduqları zaman kafirlər bulunmayacaqlarınımı sanırlar?” (Surə-83, ayət- 5-6). “Diriliş günündə hərkəs öz əməllərinin nəticəsini görəcək. Zərrə qədər kötü iş görmüşsə, cəzasını alacaq və zərrə qədər yararlı iş görmüş olanlar da ödüllənəcəklər.” (Surə-99, ayət-7-8). Insanın çox çətinliklərlə Tanrıya doğru getməsi, insanın öz başına buraxılmadığı, Tanrının onu yenidən diriltməyə qadir oluşu, “axirət” dünyasında cəzalanıb və ya ödüllənəcəyi kimi yanaşmalar insanla ilgili dini hermenevtik qavrayışlardır. Bu, “hermenevtik mehvərli baxış” əsasında dünyanın əbəs və batil olmaması, məşru olmasının açıqlanmasıdır. O “önbaxış” bu baxışı yönləndirir. Bu iddianı doğrulayan başqa bir durum da Quranda qiyamət günü və insanın dirilişi ilə ilgili keçən adlardır: 44-cü surə, 40-cı ayətdə “yövm-ül fəsl— qərar günü”, 24-cü surə, 35-ci ayətdə keçən “yövm-ül hesab— hesab günü”, 64-cü surə, 9-cu ayətdə keçən “yövm-ül təğabon—ziyanların ifşa olunduğu gün” kimi adların hamısı qiyamət gününün adlarıdır. Haqqın batildən ayrılması, insandan hesab sorulması, ziyanlar haqqında bilgilənmə kimi yorumlar insanın gələcəyi ilə ilgili əski hermenevtik açıqlamalardır. Bir az artıq diqqətlə bəlli olur ki, Quranda onlarca kəz təkrarlanan “əlyövm-ül axər—axirət günü” ifadəsi bir qavrayış—açıqlama biçimidir. Dünya həyatının “birinci gün” və axirət həyatının “sonrakı gün” olması insanın sərgüzəşti və yazqısı ilə ilgili hermenevtik qavramadır. Bu yorumlar fəlsəfə yapmaq və ya qeybdən xəbər vermək anlamında deyildir.

İndi bir az daha xalqların tarixi üzərinə peyqəmbəranə qirat və açıqlama üzərində duralım. Quranda xalqların tarixi ilə bağlantılı yorumlar da doğa ilə ilgili olan yorumlara bənzəməkdədir. Tanrı xalqların yazqısında oluşan olayların qaynağı kimi göstərilir. Tarixdə də hər şey Tanrı ilə insanların arasında etkiləşim halında görünməkdədir. Bu qonu ilə ilgili olan örnək ayətlərin məzmununa baxalım: “Tanrı (varlıq kitabında) yazmışdır ki, O və O´nun göndərdikləri sonunda uğur qazanacaqlar. Sonunda Tanrının dürüst qulları yerin gerçək varisləri olacaqlar” (Surə-21, ayət- 105). “Tanrı elçi göndərmədən öncə bir xalqı cəzalandırmaz.” Bir ölkənin xalqını həlak etmək istərkən onların etiraz edənlərini uyararıq. Ancaq onlar kötü yolları seçərlər və biz o xalqı həlak edərik. Tanrı Nuh olayından sonra bir çox xalqı suçları üzündən həlak etdi” (Surə- 7, ayət- 15-17). “Zülm edən bir çox ölkələrin sakinlərini həlak edib yerlərinə başqa xalqları yerləşdirdik.” “Tanrı istərsə, sizi aparıb yerinizə başqasını gətirər” (Surə-4, ayət-133).
 

Toplumsal gerçəklikər üzərinə peyqəmbəranə oxunuş:

Burada önəmli bir qonu üzərinə də deyinməliyəm. Doğa olayları, insan sərgüzəşti və yazqısı, xalqların tarixi üzərinə açıqlamalardan başqa Quran mətni Hicaz xalqının toplumsal yaşamları üzərinə də hermenevtik qavrayış təcrübəsinə dayanaraq açıqlama gətirmişdir. Quranın əxlaqi üsulu və dini ehkamı da bu təcrübənin ürünüdür. Tanrı toplumsal gerçəkliklərin mətində və bətnində də insanlarla etkiləşim halındadır. Fəal Tanrı iradəsi ilə uyum içində olmayan toplumsal yaşam sevimsiz həyat biçimi olaraq nitələnir. Çünkü insan yaşamının yazqısı və sonu, hətta toplumsal gerçəkliklərin və dəyişimlərin mətnində və bətnində də Tanrı iradəsi ilə yönləndirilir. O zaman “toplumsal gerçəkliklər” bu iradə ilə uyum içində olmalıdır. İştə bu ortamda peyqəmbəranə qiraət, ibadət və işləm sahəsində Hicaz əhalisindən toplumsal gerçəkliklərini dəyişməyi tələb edər. Bu dəyişim isə tövhid əsasında gerçəkləşməlidir. Yəni kötülüklərdən vaz keçib və təqva ilə dolu olan bir yaşam biçimi. Yalnızca dünyaya baxış və dünyanı anlama məqamında deyil, həm də dünyada yaşama və gerçək həyatda da mütləq failə təslim olmaq istənmişdir. Quranda bu tür yaşam şəklinin yayqın adı “ubudiyət”, yəni “qulluqçuluq” adlanır. Bu qonu üzərinə də peyqəmbəranə qiraət gətirilmişdir. İlişkilər ortamında əxlaq dışı sürəcdən əxlaqi sürəcə doğru irəliləmə olmuşsa, örnəyin zülmdən ədalətə doğru irəliləyiş sağlanmışsa, burada Tanrının iradəsinə uyumlu biçimdə davranılmışdır. Quranda ibadətlər və işləmlər qonusunda var olan hökmlərin hamısı bu durumdan qaynaqlanmışdır. Toplumsal ilişkilər və gerçəkliklər üzərinə hermenevtik qavrayışlar böyləcə Tanrı iradəsinə dayanmışdır. Bu önəmli qonuda diqqət etməmiz gərəkən bir şey var. İnsanların bir-biri və Tanrı ilə ilişkiləri üzərinə mövcud olan yarqıları hər zaman bəlli bir toplum ortamında anlamlı olmuşdur. Örnəyin Quranda Hicaz əhalisi göz önündə bulundurulmuşdur. Hicaz əhalisinin qoşulları üzərinə açıqlamalar edilmişdir. Örnəyin bütpərəst toplumda kəndilərinə özgü bir ibadət türü var. Bu ibadət türünün tövhidə dayanaraq dəyişdirilməsi istənilmişdir. Ya da bəlli bir toplumda zülmə dayalı oğuş (ailə)* ilişkiləri olmuş və bu ilişkilərin yenə də tövhidə dayanılaraq düzəldilməsi istənmişdir. Bu yarqılar bəlli bir toplumun ilişkilərində yayqın olan ədalət və zülm anlayışları üzərinə edilmişdir. Bu yarqılar məhkəmədə bəlli olaya bəlli zaman və məkanda tanıq olan bir yarqıcın yarqılarına bənzəməkdədir. Yarqıcın bu qonuda yarqıları və hökm çıxarması onun yasa üzərinə açıqlamalarına dayandığı kimi, bəlli toplumsal ilişkilərin ədalətli və ya ədalətsiz olaraq nitələnməsi də zülm və ədalət üzərinə açıqlamalara dayanmaqdadır. Açıqlamalarda zülm və ədalət anlamlarına açıqlıq gətirilməlidir. Toplumdakı durumları da bu açıqlamalar aydınlığa qovuşdura bilər. Burada önərilən “gərək” varolan bəlli insani ilişkilərə və ya insanların Tanrı ilə ilişkilərinə yönəldiyindən hər zaman “varolanın” qarşısında durmaqdadır. “Varolan” doğru deyildir, tövhidə dayanan duruma görə ilişkilərin şəkillənməsi “gərək”ir. Bu nədənlə də önərilən “gərək” bəlli toplumsal durumu dəyişdirmək istədiyindən bəlli gerçəkliyə yönəlməlidir. “Varolanın” yerinə önərilən “gərək”, yalnız bəlli tarixi gerçəklər ortamında mümkün ola bilər. Dəyişik tarixi dönəmlərdə mövcud qoşullara görə ədalət və zülm üzərinə açıqlamalar yapıla bilər. Bu açıqlamalar daha öncəki açıqlamalarla bənzərsizlik də oluşdura bilər. Bütün bu açıqlamalar hermenevtik qavrayış içərməkdədir.

2-ci surənin 178 və 179-cu ayətlərində keçən qısas hökmləri “bağışlama”, “ehsan”, “yaşam”, “məruf-bilinən”, “saldırı” üzərinə hermenevtik qavrayışlar olaraq sunulmuşdur. Bu ayətlərin həmən ardından tutsuq (vəsiyət)** hökmü ilə ilgili ayətlər gəlməkdədir. Bu ayətlərdə “xeyir”, “məruf”, “təqva” qavramları sıxca keçməkdədir. Toplumda islahat yapmaq amacı ilə bu qavramlar üzərinə də hermenevtik açıqlamalar yapılmışdır. 2-ci surənin 22-42 arasındakı ayətlərdə də “tövbə”, “doğru əxlaq”, “təqva”, “xalq arasında islahatla uğraşmaq”, “bir insanın başqa insan qarşısındakı haqqı”, “məruf”, “ehsan”, “Tanrının sınırlarını bilmə”, “nəfsə zülm etməmə”, “və´z”, “arınmış və təmiz əməl”, “başqasına zərər verməmə”, “bir-biri ilə məsləhətləşmə”, “bağış” kimi anlamlar ifadə edilmişdir. Bu anlamlar ərdəm (fəzilət-təqva) örnəkləri kimi anlatılmışdır. Quranın çeşitli ayətlərində keçən “qital-savaş” ayətlərində savaş haqqında olan hökmlər “saldırmazlıq”, “barış”, “fintnənin ortadan qaldırılacağına qədər savaş” kimi ifadələr qavrama açıqlamalarına görə düzənlənmişdir. Bu qonular üzərinə bəlli yarqı içərikli yanaşımdan dolayı onlara hökm deyilmişdir. “Hökm” genəldə yarqıda qullanılan bir sözdür. Bu durumda 5-ci surənin 44-cü ayətinin sonunda keçən “Kim Tanrının göndərdiyinə hökm etməzsə...” cümlənin də mənası anlaşılmış olur. Bütün bunlar açıq—aydın tarixi tanıqlar olaraq Quranın şər´i hökmlərinin Hicaz toplumunun gerçəkləri üzərinə qavrayışlarını və açıqlamalarını göstəməkdədir. Bu qavrayış və açıqlamaların amacı Hicaz əhalisinin bir-biri və Tanrı ilə olan ilişkilərini tövhid qaynaqlarına dayanaraq aydınlığa qovuşdurmaq olmuşdur. Tanrı istəminə (iradəsinə) uyqun olmayan Hicaz toplumunun toplumsal ilişkilərini, ibadət biçimlərini Tanrı istəminə uyqun olan bir yatqınlığa qovuşdurmaq söz qonusu olmuşdur. Bu nədənlə də bu hökmlərin o zamankı qoşullara görə ortaya çıxışı kəsinliklə bütün çağlar və zamanlar üçün keçərli olduğu anlamına gəlməz. İslamın ilk yüzilində müsəlmanların fiqh elmini icad edib və fiqh elminə görə öz ehtiyaclarını və hökümətlərinin ehtiyaclarını gedərmələri tamamən başqa bir mövzudur. Quran hörütündən (mətnindən), yalnız anlatdığım qədər anlaşılmaqdadır.
 

Peyqəmbəranə qiraət və oluş halları:

Quranın önəmli bölümündə insanın Tanrı qarşısında davrnışlarının incəliklərinə işarə edilmişdir. “Dua”, “ibtihal-sitayiş”, “şükr”, “səbr”, “təvəkkül-güvən”, “inabə-Tanrıya dönüş”, “tövbə”, “istiğfar-bağış tələbində bulunma”, “təzərrü-yalvarış”, “salavat”, “rüku”, “səcdə”, “iman”, “nəfsə güvən”, “qəm”, “ümidsizlik”, “tələskənlik” və bunlara bənzərlər ortaya çıxmışdır. Bütün bunların hamısı insanın Tanrı etkinliyinə (fəaliyətinə) uyum sağlama zərurəti əsasında qavranaraq açıqlanmışdır. İnsanın Tanrı qarşısında bu davrayışları praktik birləmə (tövhid) olaraq qavranılmışdır. Quranın bu kimi açıqlamalarına istinad edən müsəlman ariflər insanın Tanrıya doğru yolçuluq “halları” və “məqamları”nı düzənləmişlər və “təriqət”in açıqlamalarını yapmışlar. Bu durumlarda Quranın yorumları peyqəmbərin varlıqla ilgili “hermenevtik təcrübələrini” açıqca ortaya qoyar. Bu yorumların varoluşu (existence) göstərir ki, “açınım-vəhy” peyqəmbər ruhunun dənizlərini necə hərəkətləndirmişdir. Peyqəmbərin təməl insani qayqılarını necə də O´nun denəyimi düzeyinə ulaşdıraraq O´nu sakinlik bilməyən coşqulu insana dönüşdürürmüş. “Tanrıya iman” peyqəmbərin Qurandakı əsas çağrısıdır. Maddədən “güvən”dədir və “güvən” də insanın “varoluşçu güvən”i anlamındadır. Bu güvənlik varoluşçu qayğının qarşısındadır. Bir çox ayətlərdə “Tanrıya iman, yəni Tanrı dolayısıyla güvən qazanma” yorumu yapılmışdır. Bu da göstərir ki, necə də “qayğı” və “güvənlik” kimi varoluşçu durumlar heç bir şəkildə peyqəmbəri rahat buraxmırmış.

Bu peyqəmbəranə qiraətdə Tanrının təcrübəsi varlığın hermenevtik qavrayışı ilə birləşir. Tanrı dünya gerçəkliklərinin ayətlərində sezilir. Bütün varlıq O´ndan imlər (işarələr) olaraq görünür. Bu durumda Tanrı haqqında düşünmək ayətlər və imlər haqqında düşünməkdən ayrı görünmür. İmlər haqqında düşünmək Tanrını düşünmək kimi özünü göstərir. Varlığı və dünyanı açqılamaq Tanrı haqqında qonuşmaq anlamına gəlir. Quranda dünyanı dini olaraq anlama ilə hermenevtik anlama eşitdir, eynidir.

Evrənin bu biçim oxunuşunda (qiraətində) Tanrının varlığı onun kəsintisiz etkinliyi (fəaliyəti) kimi ortaya çıxar. Tanrı hazırdır çünkü hər an gerçəkliyi mümkün edir. Bu hörütdə (mətndə) Tanrı doğasının nitəlikləri söz qonusu deyildir. Tanrının sürəkli və kəsintisiz etkinlik nitəlikləri O´nun birinci və başlanqıc nitəlikləri kimi alqılanır. Çünkü sürəkli və kəsintisiz olaraq dünyanı icad və yox edir. Dünya Tanrının özünü göstərdiyi ayətlərdir. Bu ayətlər Tanrının gücünü eyni zamanda həm açıqlayır, həm də gizlədir. 57-ci surənin 2-ci ayətində “O əvvəldir, O axırdır, O zahirdir, O batindir” olaraq imlənən məna da bu anlamdadır. Bu qiraət təcrübəsi bəzən öyləsinə yüksəlir ki, təcrübə sahibi dünyanın ötəsinə varır və Tanrı varlığını ışıq olaraq təcrübə edir. 24-cü surənin 35-ci ayətində deyilir: “Tanrı, göylərin və yerin nurudur. O’nun nurunun təmsili, içində lampa bulunan bir qəndillik kimidir. O lampa kristal bir fanus içindədir; o fanus da sanki inciyə bənzər bir ulduz kimidir ki, doğuya da, batıya da nisbət ediləməyən mübarək bir ağaçdan, yəni zeytundan (çıxan yağdan) tutuşdurular. Onun yağı, hardasa, kəndisinə atəş dəyməsə bilə, ışıq verər. Bu, nur üstünə nurdur. Tanrı dilədiyi kimsəni nuruna ərişdirər. Tanrı insanlara bax böylə təmsillər gətirər. Tanrı hər şeyi biləndir.”

Dünya üzərinə bu dini hermenevtik açıqlamada çeşitli məsəllər, təsvirlər, öykülər və hikmətlərdən yararlanılmışdır. Ayrıca, Quran müəlliflərin təlif etdiyi zümrədən deyildir. Təlif nəzmi yoxdur. Quran nəzm deyil nəsrdir. Quran varlıqdan peyqəmbəranə bir oxunuşdur. Bu oxunuşun hər yerində peyqəmbərin ərdəmi açıq və gizlin biçimdə görülməkdədir. Quran hörütləri (mətnləri) üzərinə psikolojik bir incələmə yaparaq açınımın (vəhyin) qonuşdurduğu peyqəmbərin psikolojisini anlamaq mümkün ola bilər. Uçmaq (cənnət) və tamunun (cəhənnəmin) nitəlikləri, bəzi ayətlərin mərhəmətli və ya qəzəbli oluşu, kafirlərə qarşı sərt tutum və Quranın bu kimi bir çox özəllikləri İslam peyqəmbərinin əxlaq və keyfiyətinin güzgüsüdür.
 

Sunulan teorilərin bəzi sonuçları

Sözümün sonunda bu dartışmadan ortaya çıxan bəzi sonuçlara işarə etmək istərdim:

1- Bu qonuda ortaya qoyduğum teorilər müsəlmanların əsas din kitabı olan Quran üzərinə ussalca (rasional olaraq), özgürcə və doqmalara dayanmayan bir qiraətdir, bir oxunuşdur. Bu ussal oxunuş bu mətnin “dini” məsajı olaraq bilinən “tövhidi” yorumlamaqdadır. Bu yorum “bu mətn vəhyə dayalıdır” kimi bir önveridən uzaqdır və yalnızca ussallığa dayanmaqdadır. Quran İslam peyqəmbərinin “tövhid”ini bəyan edən mətndir. Peyqəmbər bu biçim dünyaya baxmış, dünyanı qavramış, Quranda anladıldığı kimi yaşamışdır. 

2- Quran mətni varlıqdan hermenevtik bir qavrayış olaraq bir “ayət”dir, bir “fenomen”dir. Ayət və fenomen olan hər şey, yalnız yenidən açıqlanma ilə qavranılar. Bu qavrama isə fenomenin (ayətin) bütün boyutlarını içərməz, bəlli boyutlarını içərər. Söyləmək istədiyim budur ki, İslam peyqəmbərinin varlıq üzərinə qiraəti, yalnızca bir qiraət olduğundan Qurandakı bütün “ilahi həqiqətləri” içərmiş olmaya bilər. Yəni vəhyin həqiqəti peyqəmbərin açıqlamalarından üstündür. Biz insanlar bu hörütlə (mətnlə) rastlandığımızda bu tür oxunuşun həm zahir və həm batin olan bir gerçəkliklə bağlantılı olduğunu anlayırıq. Bu üzdən də bu mətnin anlatmaq istədiyi bütün məsajları anlaya biləcək qabiliyətdə deyilik. Tam olaraq bu nöqtədə hermenevtik bir qavrayış zərurəti ortaya çıxmaqdadır. Kəsinliklə hermenevtik qavrayış da hörütdə (mətndə) var olan həqiqəti tam olaraq anlada bilməyəcəkdir. “Zahir” və “batin” kimi iki özəllik hermenevtik anlamada bizdən ayrılmayacaqdır. O zaman bu incələmənin nə kimi yararı ola bilər? 1- Quranın öz məsajı, yəni İslam peyqəmbərinin tövhidi son bir önərmə kimi ortaya çıxmaz və Quranın ilahi doğruları ilə bağlı son qiraət deyə bir şey olmaz. 2- Quran məsajını açıqlayacaq məqamda olan başqa hermenevtik yorumlarda da bulunmaq olar.  

                 3- Peyqəmbəranə oxunuşun qavrayışı və açıqlanması üçün önqural və önyasadan yararlanmaq olmaz. Hər açıqlamanın açıqlama olub olmadığını açıqlayıcı özü göstərməlidir. Mövlana Cəlaləddin Ruminin bu qonuda açıqlamaları var. Bir fili qaranlıq yerdə gördüklərini sanan adamlar dışarıya çıxdıqlarında fildən parçalar anladarlar. Ərəbin, farsın, yunanın və türkün üzüm adı üzərində anlaşa bilmədikləri bu tür açıqlamalardan örnək olaraq sunulmuşdur. Mövlana Tanrının tufanlı dalğaları içərən etkinlikləri qarşısında dirənməməyi və hər kəsin Tanrının iradəsinə təslim olmasını istəməsi bu hermenevtik qavrayışın bir türüdür. Mövlana bu hermenevtik qavramalarda heç bir önqurala və önyasaya uymamışdır. Bütün varolanları “Tanrının felləri” olaraq alqılayan Molla Sədra da açıqlamalarında heç bir önqurala və önyasaya uymamışdır.

Gerçək olan budur ki, müsəlman ariflər Quranın tövhid göndərisi üzərinə daha çox çalışmışlar. Onlar ayətlərdə bəzi yorumlar üzərinə özəl incələmələrdə bulunmuşlar. İrfani təcrübələr düzənini “hallar” və “məqamlar” adı altında təsvir etmişlər. Bu əsərlərin ən düzənlisi Əbunəsr Sirac Tusinin yazıdığı “Əl-ləmə´ fil təsəvvüf” (Təsəvvüfdə ışıq) əsəridir. Seçkin Müsəlman ariflərin tövhid üzərinə qiraətləri Quranın tövhid mərkəzli qavrayışı doğrultusunda yeni üfüqlər açdı. Ariflərin tövhid üzərinə arifanə oxunuşları da son söz olaraq nitələnəməz. Bu arada müsəlman ariflərin başqa irfanlardan əsinlənərək gəlişdiklərini də söyləməliyik.

Müsəlman düşünürlərin bu gün rastlandıqları əsas soru budur: Çağımızda Quranın tövhid odaqlı (mərkəzli) oxunuşunu necə qavrayıb açıqlamaq olar? Çağımızda dünya haqqında necə tövhid qaynaqlı düşünə bilər və tövhid yönlü yaşaya bilərik? İnsanın doğaya hakim olduğu və tarixi bəlli ölçüdə öz bilincli iradəsinin kontrolunda tutduğu bir ortamda varlıq üzərinə tövhid qanyaqlı qavrayış necə mümkün ola bilər?  Bir sözlə digər Tanrıya inananlar kimi çağımız müsəlmanlarının da əsas sorunu “Tanrı”dır və başqa şey deyildir. Quranda nübüvvət və vəhyin “təriqəti” var, “öznəlliyi- subyektivliyi” yoxdur. Əsas amac tövhidi ortaya qoymaq olmuşdur. Qurana görə İslam peyqəmbəri daha öncəki peyqəmbərlərin təsdiqlədiyi “varlıq üzərinə tövhid əksənli* oxunuşun” qatılımcılarımdan biridir. Bu durumda mənim teolojik bir təhkimdə bulunmam gərəkirsə, bunu söyləyə bilərəm: Müsəlmanlığın ana amacı tövhid əksənli varlığın oxunuşuna qatqıda bulunmaqdır. 1400 il içində İslam adına edilmiş bütün açıqlamaları çağımızda varlıq üzərinə tövhid əksənli oxunuşa görə dəyərləndirmək gərəkir. Mənə görə çağımızda dini islahat deyilən anlayış da bundan başqa bir şey deyildir. Bu, kimliksəl İslamın qarşısında duran həqiqi İslamdır. Həqiqət tam olaraq insan tərəfindən anlaşılamadığından tövhid əksənli bu dialoq da durmaq bilməz. Bu dialoq sonsuza qədər sürüb gedər. Bizim işimiz sürəkli açıqlamalarda bulunmaqdır. Bu önəmli qonuya da işarə etməm gərəkir ki, müsəlmanlar İslam dünyasında mövcud olan hermenevtik təcrübələrin ötəsində bir də başqa dinlərin və inancların hermenevtik təcrübələrindən yararlanmağa çalışmalıdırlar.  

4- Dil haqqında yazının başında işarə edildiyi kimi, sözlərin və cümlələrin anlamları və hətta dilin qrameri tarixi sürəc içində dəyişimə  uğrar. Bu baxımdan heç bir cümləni onun dışındakı bilgilər olmadan anlamaq mümkün olmaz. Yəni o cümləni şəkilləndirmiş olan ortam da incələnməlidir. Bir sözün və ya bir cümlənin bütün tarix boyunca eyni anlam daşıdığı olmamışdır. Modern dil fəlsəfəsində bu, bir ana qural olaraq qəbul edilmişdir. Quranda keçən sözlər və cümlələrin anlamlarının dəyişməyərək Quranın şəkilləndiyi dönəmdəki anlamları daşıdığına tanıq olmaqdayıq. Bu mənalara ulaşmaq çətin olsa da, ancaq bu gerçəyi qəbul etməliyik ki, Quranda keçən sözlərin və cümlələrin bügünkü anlamı ilə Quranın şəkilləndiyi dönəmdəki anlamı eyni deyldir.

Günümüzdə göylər, yer, cin, mələk, ölülərin dirilişi, ədalət və... sözlər Quranın şəkilləndiyi dönəmdəki kimi anlaşılmaqdadır. Quran mətnindəki mənaları çağımızın bilimsəl və fəlsəfi nailiyətlərinə uydurmaq üçün o sözlərə və cümlələrə fərqli mənalar yükləmək olmaz. Daha öncə açıqladığım İslam peyqəmbərinin varlıq üzərinə hermenevtik denəyimləri ərəb dilində edilmiş və ərəbcə bəyan edilmişdir. Ərəbcənin kəndisinə özgü əksiklikləri və sınırlılıqları var. Peyqəmbər göylərdən, yerdən, günəşdən, aydan və ya tarixi olaylardan, ya da insanın yazqısı və gələcəyi haqqında hermenevtik açıqlamalarda bulunduğunda bu sözləri o zamanın ərəbcəsinin imkanlarına görə anlamışdır. Bu sözlərdən o zamankı ərəbcədə yayqın olan anlamları anlamışdır. Peyqəmbərin varlıq üzərinə hermenevtik denəyimi ərəbcənin anlamına və qavramlarına görə gerçəkləşmişdi. Günümüz bilimsəl və fəlsəfi verilərindən yola çıxaraq Quranı incələrsək, mitoloji adlandıra biləcəyimiz qonularla rastlana bilərik. Ya da doğa və tarix haqqında bəzi qonulara rastlana bilərik ki, onlar bu günün biliminə uyqun gəlməməkdədir və tərs görünməkdədir. Hətta Quranın dilinin mitoloji dili olduğunu da söyləyə bilərlər. Bunların heç birisi Quran hörütü (mətni) verilərinin tövhid əksənli alqılaşımına zərər verməz. Varlığın təsviri üzərinə bu peyqəmbəranə oxunuş o zamankı qiraət olanaqlarına görə olmuş, bu açıqlamalar, təsvirlər üzərinə ayrıntılı bilimsəl və fəlsəfi önərmələr irəli sürməyi amaclamamışdı. Quranda bütün bu ayrıntılar ərəb dili və kültüründə yayqın olan anlamlara görə yapılmışdır. Dünya üzərinə yapılmış olan hermenevtik açıqlamalarda qullanılan qavramlar ərəbcənin olanaqlarına dayanmışdır. O zamanın ərəbcəsindəki anlamalara görə izah edilmişdir. Ancaq Quran hörütü (mətni) öyləsinə bir mənalar açıqlamaq istəmiş ki, o zaman və daha öncəki zamanlarda da ərəb dilinin bu qonuda təcrübəsi olmamışdı. O da “tövhid” məsajı və təcrübəsidir. İslam peyqəmbərinin dünyası ilə bizim dünyamızın fərqli olduğu kəsindir. Onun dünyası çox sadə və bəsitdir. O´nun dünyasında nə “atom” var, nə göyada (qalaktika), nə ışıq ili, nə uzay gəmiləri, nə demokrasi, nə insan haqları və nə də bu kimi bir çox şeylər. 4-cü surənin 82-ci ayətində deyilir: “Hələ də Qur’an üzərində gərəyi kimi düşünməyəcəklərmi? O, Tanrıdan başqası tərəfindən gəlmiş olsaydı, onda bir çox tutarsızlıq bulurlardı.” Bu ayətdə də Quranda tutarsızlığın olmadığı vurqulanmaqdadır. Tutarsızlığın olmaması o deməkdir ki, Quran hörütündə (mətnində) bütün var olanlar, peyqəmbəranə dünyanın bütün fenomenləri istisnasız olaraq Tanrı ayətləridir. Quran mətnində bütün ayətlər arasında, yalnızca bir tək həmahəng edici qavram var. O da birləmədir, “tövhid”dir. Bu, Quran hörütündə (mətnində) elmə və fəlsəfəyə qarşı heç bir şeyin olmadığı, ya da Quranda mitolojinin olmadığı anlamına gəlməz. Tövhid yollarında yürümüş olan ən böyük müsəlman ariflər bilə, əski göybilimə (kosmolojiyə) inanırdılar. Onların göyü “qorunan çatı”* idi. Günümüzdə bir çox düşünür və filosof Mövlana və Hafizin heyranıdırlar. Ancaq günümüz düşünür və filosoflarının göyləri Mövlananın və Hafizin göyləri kimi “qorunan çatı” deyildir. Günümüz düşünürlərinin göyləri sonsuzdur, yerin üstündə duran sonlu çatı deyildir. Hər ulusun dünyası bütün çağlarda onun dilinə yansımış olar. O zamankı ərəbcədə “qorunan çatı”** ifadəsi ilə Tanrı gücünü anlamaq mümkün imişsə, günümüzdə “sonsuz göylər” ifadəsi ilə Tanrının sonsuz gücü anlaşılmaqdadır. Həm “qorunan çatı”, həm də “sonsuz uzaylar” ifadələri ilə “Tanrının ayəti” kimi varlıq haqqında açıqlamalarda bulunmaq mümkündür.  

5- Quranın şəri` hökmləri söylədiklərimizin dışında deyildir. Bu qonuda da istisna yoxdur. Peyqəmbərin çağdaşları zamanında uyumsuz durumu şəri´ hökmlər uyumlu duruma gətirmişdi. Bu da Tanrının dünyadakı kəsintisiz etkinlikləri sonucunda gerçəkləşmişdi. Bəzi şəri´ hökmlər bəlli çağlarda aqressiv görünürsə, bunu anlamamız gərəkir ki, “aqressivliyin” tarix ötəsi bir tanımı söz qonusu olamaz. Yəni bu şəkildə deyildir ki, bəlli İslam dönəmlərində aqressivlik olmuşsa, bu aqressiv durum sonsuza qədər davam etməlidir. Ədalətin və zülmün tarix ötəsi tanımı olmadığı kimi, aqressevliyin də tarix ötəsi tanımı yoxdur. Bəlli davranışlar bəlli çağlarda və bəlli toplumlarda aqressiv olaraq görünə bilər. Ancaq eyni davranışlar başqa çağ və toplumda aqressiv olaraq görülməyə də bilər. Bəlli toplumlarda və çağlarda Tanrı hüququnun gerçəkləşməsi adına aqressiv davranmış ola bilərlər. Yenə də başqa bir toplumda buna tanıq olmaya da bilərik. Çağımızda İslamiyətin ilk çağlarında aqressiv görünən davranışları tərk etmək insanlığın və İslamiyətin kəndi yararınadır. Bu hökmlərin ayətləri zamansallıq açısından çağımızda keçərli olamaz. Bu qonunu neçə kərə açıqlamışam. Quranda keçən cəza düzənəkləri (mekanizmləri)nin bütün zamanlar üçün keçərli olmasını savunmaq kəsinliklə doğru deyildir. Çağımızda müsəlmanların toplumsal gerçəklərini düzənləmə eyləmləri əxlaq üzərinə açıqlamalarla yaşamsallıq qazanmalıdır. Böylə bir soru yanıtlanmalıdır: Hansı toplumsal gerçəklik əxlaqa tərs, hansı əxlaqa yatqındır? Müsəlmanların siyasi, iqtisadi və politik işləmləri bu açıqlamalara görə şəkillənməlidir. Əskimiş fiqhi dəlillərlə çağımızda iqtisadi, siyasi və hüquqi düzən oluşdurmaq olamaz. Bu haqda “Azadlıq və iman”, “Din üzərinə rəsmi qiraətin ələşdirisi”, “Dinlə bağlı insancıl qiraət üzərinə düşüncələr” adlı kitablarımda geniş açıqlamalar vermişəm.  Quran üzərinə buradakı açıqlamalarım Quran hörütü (mətni) üzərinə açıq və anlaşılan bir çərçivə oluşdurmaqdadır. Bu çərçivədə müsəlmanların modern hüququ, təməl insan haq və özgürlüklərini, demokrasini anlama olanaqları açıqlanmışdır. Kitab və sünnətdən axsaq insan haqları və demokrasi çıxarmağa özənmək yerinə mənim açıqladığım verilərə dayanaraq çağdaş ehtiyacları və insan haqlarını anlayıb uyqulamaq mümkündür. Əski yöntəmlər, yalnız dini despotizm doğurmuşdur və günümüzdə buna tanıq olmaqdayıq. Bu, fiqh elmini tam olaraq tarixin dışına çıxarmaq anlamında deyildir. əski fəqihlərin bu doğrultudakı sunumları İslam hüquq tarixində araşdırma qonusu olaraq qala bilər. Onların araşdırma çabaları da bu bağlamda təqdir edilməlidir. Ancaq bu, demokrasinin, insan haqlarının modern alqılaşımına əngəl olmamalıdır. Zamansallıq açısından keçərliliyini və qapsayıcılığını itirmiş bir düzənəklə çağdaş dünya toplumlarını yönətmək mümkün deyildir. Sonucu despotizmdən başqa bir şey olamaz. Heç şübhə etmirəm ki, İslam Dünyasında insan haqlarına və demokrasiyə qarşı çıxmaların politik nədənləri var. Bunlar despotizmi qurmaq və qorumaq üçündür. Oysa ki, insan haqlarına uymaq, demokrasini İslam dünyasında da uyqulamaq tamamı ilə mümkündür.  

6- Quranda peyqəmbərin ismətinin nə olduğu bu açıqlamalardan bəlli olsa gərək. Peyqəmbər ismətinin anlamı budur ki, O, Tanrının yardımı ilə varlığı tövhid əksənli qavrayıb açıqlama yolundan heç bir zaman sapmamışdır. Yalnız Tanrıya iman etməyə dəvət etmişdi. O, peyqəmbərliyində və görəvində ismətlidir, məsumdur. Onun peyqəmbərliyi varlığı necə görməkdə və görüşünü topluma duyurmaqda olmuşdur. Varlığın bilimsəl və fəlsəfi açıdan necə olduğunu anlatmaq peyqəmbərin görəvi olmamaışdır.  

7- Buraya qədər anlatdıqlarımız indiki Quranda “qiraət vəhdəti-oxunuş birliyi” olduğunu göstərməkdədir. “Oxunuş birliyi”nin anlamı budur ki, onu burada incələdiyimiz kimi incələyə bilərik. Bu hörüt (mətn) müəlliflərin yayqın olan təliflərinə bənzəməsə də, dini bir hörüt olaraq qiraət birliyinin bir parçasıdır. Bu mətn üzərinə tarixi ələşdiri və dəyərləndirmə edilərsə, biz daha dəqiq bir qiraətə, daha doğru bir oxunuşa varmış olarıq. Ancaq bu, o anlamda deyil ki, bu dəyərləndirmə olmazsa, bu hörütü qiraət edə bilmərik. Opanişadların qiraət edildiyi kimi Quranı da qiraət edə bilərik. 

8- Quran mətni üzərinə açıqlamalarımızdan aydın olur ki, Quranın qavrayışı və hətta onun məsajını qəbul etmək vəhyin mərifətini isbatetmə üzərinə qurulu deyildir. Quranıın hörütü (mətni) qavranılır və qiraət edilirsə, vəhyin özünə ulaşmaq mümkün olmasa da onu qiraət etməliyik. Çünkü vəhyin nə olduğunu heç bir zaman bəşər anlayacaq qapasitədə olmayacaqdır. Quranın söyləmək istədiyi budur ki, insanlar öz baxış açılarında köklü bir dəyişim edərək varlığın bütün fenomenlərini Tanrının ayətləri kimi görsünlər. Teori və praktikada tövhidi örnək alsınlar. Birimsəl (vəhdət halında) yaşasınlar. Bu durumda böylə bir soru ortaya çıxar: Niyə birimsəl yaşamalıyıq? Bu “niyə” sorusu İslam tarixində möminlərin əsas sorusu olmuşdur və olacaqdır. Ancaq bu soru ilə uğraşmaq vəhyin anlamının nə olduğu və onun etibarının hardan qaynaqlandığı ilə ilişkili deyildir. Bu sualın vəhyin nə olması və etibarının hardan qaynaqlanması ilə bağlılığı yoxdur. Mənim açıqladıqlarım vəhyin nə olduğunu anlamaq və anlatmaq üçün deyildir. Ya da “vəhyi çeşidli şəkildə anlamaq olar” fikrini də anlatmaq istəməmişəm. Mənim anlatmaq istədiyim budur ki, vəhyin həqiqətinin nə olduğunu bilməyə gərək olmadan Quran hörütünü və onun söyləmək istədiklərini biz insan olaraq qavraya bilərik. Çünkü bu mətn qavranılmaq üçündür, qavranılmamaq üçün deyildir.  

9- Xristianlıq kəlamında mövcud olan vəhyin mənası ilə Qurandakı vəhyin mənası fərqlidirlər. Xristianlıq kəlamında xristianlar vəhyin özü ilə rastlanmışlar, vəhyin ürünü ilə deyil. “Qutsal kitab” “Tanrının öz qövmü ilə etkiləşimi haqda bilgi” verməkdədir. Burada vəhydən məqsəd tarixi etkiləşimdən başqa bir şey deyildir. Yeni çağda bu tarixi etkiləşim üzərinə yayqın bilimsəl yöntəmlərlə düşünmək istərkən “Qutsal kitab”ı tarixi açıdan ələşdirib dəyərləndirmə zərurəti ortaya çıxdı. Tarixsəl ələşdiri verilərindən yola çıxaraq “Qutsal kitab”da keçən Tanrının öz qövmü ilə etkiləşimi və qarşılıqlı dialoğu incələnmək istəndi. Bu tarixin necə şəkilləndiyini anlamaq üçün bilimsəl yöntəmdən yararlanmaq istəndi. Bu işlə uğraşan xristian kəlamcıların önveriləri böylə idi ki, Tanrının öz qövmü ilə tarixi etkiləşimində nə “ussal” (rasional), nə də “duyqusal” olan özəl bir mərifət Tanrı tərəfindən insana verilmişdir. “Qutsal kitab”ı tarixi planda araşdıraraq o özəl mərifəti (bilgini) “yenidən qurmaq” olar. “Vəhyani mərifət” adlandırdıqları bu bilgini əldə etmək üçün həm “vəhyin özü” olaraq bilinən Hz. İsanın “Qutsal kitab”ının tarixi bəlgələri aydınlığa qovuşmalı idi, həm də mərifətşünaslığın dəlilləri kimi nə “ussal” və nə də “duyqusal” olan bu özəl mərifətin “nəliyi” bəlirlənməli idi. Ancaq daha sonra “Qutsal kitab”ın tarixi ələşdirisinin gərəkliliyi anlaşılsa da, bu yöntəmin təkbaşına yetərli olmayacağı təsbit edildi. Bu nədənlə də “Qutsal kitab”ın tarixi tənqidindən sonra, kitab üzərinə dəyişik hermenevtik açıqlamaların da incələnmə zərurəti ortaya çıxdı. Klaus Berg Horts bütün bunları öz dəyərli əsərində yerləşdirib açıqlamasını vermişdir.7 Ancaq Quran Tanrının öz qövmü ilə tarixi etkiləşimi olmadığından onun qavranılması tarixi dəyərləndirmə ilə mümkündür. Quran varlıq üzərinə peyqəmbəranə bir oxunuşdur. Anlatdığım kimi, feli mətndən elmi qavrayış çıxarmaq olanaqlıdır. Müsəlmanların dini inanclarına baş vurmadan tanıqlar və dəlillərlə bu mətnin varlıq üzərinə bir qiraət olduğu göstərilə bilər. Heç şübhəsiz ki, bu mətnin tarixi dəyərləndirilişi mətnin daha doğruca anlaşımına yardımcı ola bilər.

21.12.2011