هئنری بئرگسون* |
ويل دورانت |
|
آ) ماتئرياليزمه قارشي عوصيان يئني فلسفه تاريخي فيزيک و پسيکولوژی آراسينداکي موجاديله دن عيبارتدير. دوشونجه اؤز نسنه سيندن، يعني مادده دن باشلارسا، سونوندا ايچ و سون حقيقتي ماددي فئنومئنلرده و مئکانيک قانونلاردا آراماغا چاليشاجاقدير. اگر اؤزوندن باشلارسا، منطيقي بير ضرورت اوزره هر شئيي ذهنين ياراتديقلاري و تصوورلري اولاراق آنلاياجاقدير. ريياضييات و ميکانيکين اوستونلوگو و آرتان گونده ليک احتيياجلار اساسيندا صنايئعلشمه ايله فيزيکين بير-بيرينه قارشيليقلي تاثيري دوشونجه ني ماتئرياليزم مجراسينا سؤوق ائتميشدير. دئکارتين «فلسفه نفسدن باشلاييب ديش دونيايا اوزانماليدير» سؤيله مه سينه باخماياراق، غربي آوروپانين صنايئعلشمه سي دوشونجه ني اؤزوندن آييريب اونو ماددي اشيالارا يؤنه لتدي. سپئنسئر´ين مئتودو مئکانيک نظرييه نين زيروه سي ايدي. سپئنسئر «داروينچي فيلوسوف» کيمي تانينسا دا، او، اؤزونو صنایئعلشمه نين شرحچيسي کيمي آنلاميشدير. اونون صنایئعلشمه يه تانيديغي اوستونلوک و اردم (فضيلت) بو گون بيزيم اوچون گولونج گؤرونور. او، مادده نين دالغالارينا غرق اولموش موهنديس و مئکانيست ايدي، حياتين سيچيراييشلاريني آنلايان بيولوق دئييلدي. سپئنسئر فلسفه سي نين داها سورعتلي شکيلده ياديرقانماسي نين سببي يئني فلسفه ده فيزيکين يئريني بيولوژينين آلماسي ايدي. گوندن-گونه دونيانين سيرلريني مادده نين دورغون شکلي ايله دئييل، حياتين دئوينگنليگينده (حرکتلیلیگینده) آراما گؤروشو داها دا آچيقجا اؤزونه يئر ائتمکده دير. گونوموزده ماددني ده جانلي اولاراق قبول ائدنلر وار. ائلئکتريسيته، موغناطيس و ائلئکترون حاقينداکي آراشديرمالار فيزيکه حيات رنگي وئرميشدير. بو اوزدن ده فيزيکه پسيکولوژيک اؤزلليک تانيماق يئرينه آز قالا اونا حيات اؤزلليگي تانيييب، اونو روحانيلشديرمکده ديرلر. دوشونجه تاريخينده ايلک دفعه شوپئنهاوئر بو شکيلده دوشونموشدور. گونوموزده ايسه بئرگسون بو گؤروشو ساوونموش، اؤز يئتکينليک و ايماني ايله شککاک دونيانين ديقتيني چکميشدير. بئرگسون 1859-جو ايلده آتاسي يهودي و آناسي فرانسيز اولان بير اوغوشدا (عايله ده) پاريسده دونيايا گؤز آچدي. درسلرينده چوخ چاليشقانليق گؤسترمیش، اؤيرنجيلره خاص اولان اؤدوللري بير نئچه کره ائییتیمی بويونجا قازانا بيلميشدي. ايلک اؤنجه ريياضيياتا و فيزيکه يؤنه لدي، لاکين آناليز و تحليل ساهه سينده کي ايستعدادي چوخ کئچمه دن اونو فلسفه يه طرف يؤنلنديردي. 1878-اينجي ايلده فرانسا عالي مکتبينه گيريب ليسانس آلير. 1888-جي ايلده «دویونجون (ويجدانين)** واسيطه سيز معلوماتلاري حاققيندا ريساله» آدلي کيتابچاسيني يايينلايير. 8 ايل سونرا ان چتين اثري اولان «مادده و حافيظه» آدلي کيتابيني نشر ائتديرير. 1898-جي ايلده بیلیورد (اونيوئرسيتئت) اؤيرتمه ني اولور. 1907-جي ايلده «ياراديجي ترانسفورماسيون» آدلي شاه اثريني يازير. بو اثر اونو قيسا زاماندا دونيانين اونلو فيلوسوفو کيمي تانيتدي. 1914-جو ايلده اونون بو اثري «مورتد اثرلر» جرگه سينده سيرالاندي. بير ايل سونرا او، فرانسا آکادئميياسي نين عوضوو اولدو. ماراقلي اولان بودور کي، ماتئرياليزمي چؤکرتمک ايسته ين بئرگسون گنجليگينده سپئنسئر´چي اولموشدور. لاکين بيلگي آرتيشي هر زامان شوبهه يه يول آچير و باشلانقيجدا تعصصوبکئش مؤمين اولانلار سونوندا مورتد کافير اولورلار. سوچلولارين ياشلانديقلاريندا ديندار اولمالاري کيمي. بئرگسون سپئنسئري اوخودوقجا ماتئرياليستلرين مادده و حيات، جيسم و روح، دئتئرميناسيون و ايختييار آراسيندا قوردوقلاري ايرتيباطين نه قدر ده ضعیف اولدوغونو آنلاييردي. يوز ايل کئچمه سينه رغمن، ماتئرياليستلر حياتين قايناغي هاقدا مؤوجود اولان سورولارا جاواب وئره بيلمه ميشديلر. شوبهه سيز کي، بئيين و دوشونجه نين بير-بيري ايله سيخ ايرتيباطي وار، آنجاق بو ايرتيباطين کئيفييتي باشقا نؤوعدور. ذهن يالنيز مادده دن عيبارتدير و هر ذهني داورانيش دا عصب سيستئمي نين مئکانيک نتيجه سيديرسه، او زامان دویونج ندير؟ ب) ذهن و بئيين بئرگسونا گؤره بيز ايستر-ايسته مز ماتئرياليزمه مئيللي یيک، چونکو بيزيم دوشونجه ميز اوزايين (فضانين) و مکانين چنبرينده دير، هاميميز موهنديسيک. آنجاق زامان دا مکان قدر اؤنمليدير و شکک يوخدور کي، زامان حياتين و بلکه ده بوتون حقيقتلرين جؤوهريدير. بيلمه ميز گرکن بودور کي، زامان بيريکيمدن، تکامولدن و «سورکليليک»دن عيبارتدير. «سورکليليک گله جگه دوغرو کئچميش زامانين ايره ليله یيشيندن يوغرولور. بو ايره ليله مه نه قدر ايره ليله يه رسه، بير او قدر ده گئنيشله ميش، بؤيوموش اولور.» يعني «کئچميش زامان اينديلييه قدر داوام ائتميش، اينديلييه بيتيشيکدير، اينديليکده بيلفئل (ائتکيلي) اولاراق مؤوجوددور و اؤز فعاليتينه داوام ائدير.» سورکليليگين معناسي بودور کي، کئچميش زامان مؤوجوددور و اوندان نه سه عکسيلمه ميشدير. «شوبهه سيز کي، دوشونجه ميز کئچميشين کيچيک بير پارچاسي ايله ايرتيباطدادير، آنجاق ايراده و داورانيشيميز کئچميش زامانيميزلا بير يئرده فعاليت گؤسترير.» چونکو زامان، بيريکيم و سيخلاشيمدان عيبارتدير. گله جک زامان کئچميش زامان کيمي اولا بيلمز، چونکو هر آدديمدا يئني بيريکيم و سيخلاشيم اورتايا چيخير. «هر بير آن، سادجه يئنيليک دئيلدير، هم ده اؤن گؤرولمه ين اولوشدور...دَیيشيم و دؤنوشوم بيزيم تصوور ائتديگيميزدن داها دريندير.» بوتون مئکانيک علملرين هدفي اولان هندسي اؤنگؤرو ذهني يانليشليقدان باشقا بير شئي اولماميشدير. هر حالدا «بيلينجلي بير وارليق اوچون حيات دَييشيمدن، دوشونسل گليشمه دن و سونسوزا قدر داوام ائدن سورکليليکدن عيبارتدير.» «بلکه ده هر بير حقيقت زاماندان، سورکليليکدن، ترانسفورماسيوندان و دَييشيمدن عيبارتدير.»1 بيزيم نفسيميزده ذهن سورکليليگين داشيييجيسي و زامانين خاديميدير. ذهن لازيم بيلديگي قدر کئچميش زاماندان بير شئيلر اوتوماتيک اولاراق گونده ميميزده حاضير بولوندورور. نه قدر حياتين خاطيره لري، گؤرونتوسو و ميراثي آرتيق اولسا، بير او قدر ده ايختييار و اؤزگورلوک ساهه سي گئنيشله ميش اولور و سونوندا نتيجه لرين و جاوابلارين موختليفليگي دویونجون (ويجدانين) درينليگيني يارادير کي، او دا تپکيلرين و جاوابلارين يئنيدن تظاهوروندن باشقا بير شئي دئييلدير. «بئله نظره گلير کي، دويونج جانلي وارليغين ايختييار و اؤزگورلوگو ايله اويغونلوق تشکيل ائدير. هر بير عملين اطرافيندا مؤوجود اولان ايستعدادلار و ايمکانلار ويجدان واسيطه سي ايله آيدينلانير و اولانلا اولوشاجاق آراسينداکي بوشلوق ويجدان آراجيليغي ايله دولموش اولور.» ويجدان بوشونا بير سوروکله نيش دئييلدير، او، بير چوخ تپکيلرين ظاهير اولدوغو دوشلرين و ايمگه لرين (تصووورلرين) جانلي صحنه سيدير. آيريجا بوتون بونلار اينسان قرار وئرمه دن اؤنجه ويجداندا تئست ائديلميش اولور. دئمک کي، «جانلي بير وارليق بير سورو داورانيشلار بوتونوندن عيبارتدير، يعني هر بير کسدن بکله نن داورانيشلارين ميقداري. اينسان تاثير آلتيندا قالان بير ماکينا دئييلدير، تام ترسينه، اينسان هر آن يئنيدن يؤنله نن و ياراديجي ترانسفورماسيون مرکزلي ائنئرژي مرکزيدير.»2 اؤزگورلوک و داورانيش ويجدان و اؤزبيليمين سونوجودور. اؤزونو اؤزگوربيلمه بيرئيين نه ائتديگي نين بيلينجينده اولماسيندان قايناقلانير. «بللگين ايلک گؤره وي اينديکي صورته بنزه ين کئچميش صورتي آنيمساماق، جانلانديرماقدير. بو دا اوندان اؤنجه و سونرا اؤنوموزه چيخان حاللاري گؤسترميش اولور، بئله ليکله اويقون و فايدالي قراروئرمه دوروموندا اولوروق. يالنيز حافيظه نين ايشله وي، سادجه بوندان اولوشماماقدادير، ايچگؤزلم سونوجوندا سورکلي و بوللوجا آنلاري آنيمساماقدا حافيظه بيزه يارديمچي اولور. بو يوللا دا اشيانين حرکتي، يعني اشيانين دوغال حرکتي نين آهنگيني بيلمه يه احتيياج قالمير. حافيظه نين کئچميش آنلاري بير آندا بيريکديريب سيخلاشديرديغي درجه ده بيزيم مادده اوزرينه کونترولوموز مومکون اولور. بئله ليکله هر شئيدن اؤنجه هر بير جانلي نين حافيظه سي بو جانلي نين اشيا اوزرينه کونترول سَوييه سينه گؤره عيارلانير.»3 دئتئرمينيستلر هاقليديرلارسا و هر عمل داها اؤنجه کي قوووه لرين مئکانيک نتيجه سيديرسه، او زامان حرکت وئريجي فاکتور داها آسان شکيلده عمللره موداخيله ائتمه ليدير. لاکين اگر بونون ترسي سؤز قونوسو اولور، اؤزگورلوک و سئچيم زحمت و چاليشما ايله ساغلانير و قرارا گلمک اوچون ايراده گره کيرسه، او زامان شخصين ايمکانلاري روحي و معنوي جاذيبه يه صاحيب اولور، هر نؤوع آليشقانليق و تنبلليگين اؤته سينه يوکسه لير. بو سببدندير کي، شخصلرين صيفتينده عذاب، يورغونلوق و درد گؤرونتوله نير و بعضي آداملار هئيوانلارين ايچگودوسل (غریزی) اولاراق ائتديکلري آليشقانليقلارا غيبطه ائديرلر. ندن؟ چونکو هئيوانلاردا اؤز نفسينه گووَن مؤوجوددور. لاکين، مثلن سيزين کؤپه یينيزين سسسيزليگي فلسفي سسسيزليک دئييلدير. بو سسسيزليک آزادليق و سئچيم بيلينجيندن يوخسون اولان هئيوان ايچگودوسوندن قايناقلانير. «هئيوانلارداکي يئنيليک آنلاييشي آليشقانليقلارين دَييشمه سيندن عيبارتدير. اؤز آليشقانليقلاري نين دوستاغي اولان هئيوان، شوبهه سيز کي، بعضن گؤسترديگي تشببوثله حبس اولماقدان قورتولماق ايستر. لاکين بو تششببوث آني و اؤز-اؤزونه دير. زيندانين قاپيسي آچيلديغيندا هئيوان باغلانديغي زنجيري اؤزويله سوروکله يير کي، بير آز داها اونو اوزادا بيلسين. اينسانداکي ويجدان و اؤزگورلوک ايسه بو زنجيري قيرير. يالنيز ويجدان اينساندا اؤزگورجه داورانير.»4 دئمک کي، ذهن و بئيين عئيني شئي دئييلدير. ويجدان و اؤزونو درک بئييندن آسيليدير و بئينين ضرر گؤرمه سي ايله بو فونکسيون اورتادان قالخير. ميخا آسديغينيز پالتار ميخين دوشمه سي ايله دوشور، آنجاق پالتاري ميخين بير اؤزلليگي کيمي گؤره بيلمزسينيز. بئيين تصوورلر و تپکيلر سيستئميدير. ويجدان بو تصوورلري و تپکيلري يئنيدن سونور، تقديم ائدير و اونلارين اؤزگورجه سئچمه ائيله ميني (فعالييتيني) گئرچکلشديرير. «چايين آخيمي اونون ياتاغيندان آيريدير، آنجاق يئنه ده چايين آخيمي ياتاغين چالا-چوخورلارينا، دولانباجلارينا تابئعدير. ويجدان حياتين جؤوهري اولان عوضودن آيريدير، آنجاق اونون هيئرارشيسی سيلسيله سينه اويماق زوروندادير.»5 دويونجون (ويجدانین) و اؤزونودرکين بئييندن آسيلي اولدوغو سؤيله نير. بئيني اولان هر بير جانلي اؤزونو درک ائده بيلر و بئيني اولمايان جانلي اؤزونو درکدن يوخسوندور. بو ايديعاداکي يانليشليغي چوخ آسانليقلا آنلاماق مومکوندور. بو ايديعا اونا بنزه يير کي، دئيه ليم: اينساندا هضم ايشي معده دن آسيليدير، بو اوزدن ده يالنيز معده سي اولان جانليلار هضم ايشيني گئرچکلشديرير. آنجاق معده سي اولمايان تک هوجئيره لي آميبده ده هضم عملي باش وئرير، چونکو آميب بنزر پروتوپلاسملار بيريکيميندن عيبارتدير. گئرچک اولان بودور کي، جانلي بير وارليق نه قدر کاميل و مورککب اولورسا، ايش بؤلومو و اورقانلارين فونکسيونلاري بير او قدر ده مورککبلشير. هر بير فونکسيون اوچون ده يئني عوضولر فعاليت گؤسترير. اؤرنگين هضم ايشي معده ده و يا هضم ائديجي عوضولرده مرکزلشير، بو عوضولرين ده فونکسيونلاري محدود اولدوغو اوچون ايشلريني ياخشي يئرينه يئتيريرلر. بو شکيلده ده اينساندا ويجدان و اؤزونودرک عملي قئيدسيز-شرطسيز بئييندن آسيليدير. لاکين بو «بئيين ويجدانين لازيم و ضروري سببيدير» آنلامينا گلمز. هئيوانلار سيلسيله سينده مورککبدن ساده يه دوغرو گئتديکجه عصب مرکزلري نين سادلشمه سينه تانيق اولوروق. بو اوزدن ده حياتين ان يوکسک مرحله لرينده ويجدان مورککب عصب سيستئميندن آسيليديرسا، او زامان ويجدان حياتين ان آشاغي قاتينا قدر داوام ائديرميش کيمي بير نتيجه يه وارماليييق. نظري باخيمدان هر بير جانلي نين ويجدانا و اؤزونودرکه صاحيب اولماسي گره کير. «اوصولا گؤره، ويجدان و اؤزونودرکين وارليغي حياتلا ايچ-ايچه دير.»6 بوتون بو حاديثه لرله بير يئرده ندن دوشونجه و ذهني ماددي اولاراق قبول ائديريک؟ چونکو بيزيم ذهنيميزين بير قيسميني اولوشدوران هافيظه مادده ايله سيخ ايليشکيده دير. ترانسفورماسيون و دَييشيم سورجي ايچينده هافيظه مادده و مکان اولقوسونو درک ائتمک اوچون گليشميشدير. اونون قاوراملاري و قانونلاري بو مئيداندان الده ائديلميشدير. بورادان دا دئتئرمينيزم و علمي اؤنگؤرونو هر ساهه يه يايميشدير. «هافيظه، سؤزون گئرچک معناسيندا بيزيم جيسميميزي ان اويغون بيچيمده موحيطله هماهنگ ائدير و ديش دونيانين اشيالاري آراسيندا مؤوجود اولان ايليشکيلري بيزه آنيمسادير. داها اؤزَت شکيلده سؤيله يه جک اولساق، هافيظه مادده ايله ايليشکيده اولان بير ذهن اولقوسودور.»7 هافيظه هر نؤوع ترانسفورماسيونو بير وارليق شکلينده گؤرور.* سينئماني تصوور ائدينيز کي، نئجه ده بيزيم يورغون گؤزلريميز اونون حرکتلي شکيللريني فعال سانماقدادير. طبيعيدير کي، بورادا علم و مئکانيزم حياتين آخيشيني جانلانديرماقدادير. ائله بورداجا دا علم و هافيظه اؤز محدودييتيني اورتايا قويور. گؤردويوموز شکيللر حرکتلي دئييللر. اونلار بير سيلسيله آيري و آنليق شکيللردير. بو شکيللر ائله سورعتله سينئمانين پرده سينده ظاهير اولوب کئچيرلر کي، تاماشاچي اونلارين بيرلشيب داوام ائتمه سيندن لذت آلير. اوشاقليقدا اويونجاقلارين حرکتيندن آلينان لذت کيمي. آنلاشيلديغي کيمي بو بير يانليشليقدير و فيلم حرکتسيز اولان بير سورو تصويرلردن عيبارتدير. سينئمانين پرده سي حرکتسيز تصويرلرين آخيشيندان اولوشدوغو کيمي، اينسان هافيظه سي ده وضعييتلري و حاللاري گؤرور، آنجاق حياتينا سببييت وئرن سورکليليگي گؤرمور. مادده ني گؤرور، آنجاق ائنئرژيدن خبرسيزدير. مادده نين نه اولدوغونو بيلديگيميزي سانيريق، آنجاق مادده نين ايچينده ائنئرژي ايله راستلانديغيميزدا حئيرتله نيريک و بوتون بيزيم اوصوللاريميز کئچرليليگيني ايتيرير. «شوبهه سيز کي، حرکته عآيد اولان بوتون مولاحيظه لر ريياضييات اوصوللاريندان آيريلماليدير. لاکين بيچيملرين اولوشماسيندا حرکتين موداخيله سي يئني ريياضيياتين اساسيني تشکيل ائدير.»8 دئمک اولار کي، 19-جو عصرده ريياضيياتداکي بؤيوک گليشمه لر زامان و حرکتين اوزايسال (فضایي) هندسه يه موداخيله سي نتيجه سينده گئرچکلشميشدير. حيات دورغون دوروملاري قبول ائتمز، چونکو حيات زامان قونوسودور، مکان قونوسو دئييلدير. حيات بير دوروم دئييلدير، دَييشيکليکدير، کمييت دئييلدير، کئيفييتدير، مادده نين و حرکتين سورکلي بؤلونمه سي دئييلدير، اونون سورکلي و مؤحکم طرزده يئنيلنمه سيدير. «اگري خططين چوخ کيچيک بير حيصه سي دوز خططه بنزه يير. نه قدر بو کيچيک حيصه داها دا کيچيکلشرسه، دوز خططه بنزمه ايمکاني دا چوخالير. ائله بير دوروم يارانير کي، آرتيق او، دوز خط اولاراق قبول ائديلير. بو شکيلده حيات دا فيزيکي و کيميوي نؤقطه لرله بنزرليگي اولان بير حددير. آنجاق بو نؤقطه لري اگيري خطله دوز خططي سهو سالان ذهنييتلر تصوور ائدير. اصلینده کيچيک اَگري خط دوز خطدن اولوشماديغي کيمي، حيات دا فيزيکو-کيميوي عنصورلردن اولوشماماقدادير.»9 او زامان حياتين ماهييت و آخيمي عاغيل و هافيظه ايله درک ائديلمه يه جکسه، نئجه و هانسي واسيطه لرله درک ائديله جکدير؟ آنجاق بوتون ايدراک واسيطه سي اينساندا عاغيل و هافيظه دَنمي عيبارتدير؟ بير آن دوشونمکدن دوراليم و بيزه بوتون واسيطه لردن داها ياخين اولان اؤز نفسيميزين ايچيني موشاهيده ائده ليم. بو زامان گؤره جگيميز گئرچک ذهندير، مادده دئييلدير. زاماندير، مکان دئييلدير. حرکتدير، دورغونلوق دئييلدير. اؤزگورلوک و ايراده دير، دئتئرمينيزم و مئکانيک دئييلدير. عقلي تفککور بئله بير تلقينده بولونور کي، فيکير بئيين ذره جيکلري نين رقصيندن عيبارتدير. عاغيلين و هافيظه نين نورمال گؤره وي حياتين و روحون ماددي تظاهورلري ايله مشغول اولماقدير. ايچ موشاهيده ايسه، خاريجي تيمثالي اولمادان روح و حيات حاققيندا بير باشا تجروبه قازانير. «من عاغلين يئرينه باشقا بير شئي قويولسون دئميرم و ايچگودونون عاغيلدان داها اوستون اولدوغونو دا ايديعا ائتميرم. يالنيز بئله بير ايديعادا بولونماقدايام کي، فيزيکين و ريياضيياتين ساهه سيني ترک ائديب ويجدان و حيات ساهه سينه گيرديکدن سونرا «حيات دويغوسو»ندان يارارلانماليييق. بو حيات دويغوسو عاغلين ايستيقامتي نين ترسينه دير و اونون کؤکو ايچگودولره دايانير. «آنجاق عاغلي عاغيل يولو ايله ردد ائتمک ايستميريک . بيز سادجه عاغلين و سئزگي نين ديليندن فايدالانيريق.» چونکو يالنيز عاغلين و سئزگي نين ديلي واردير. «بوندان آرتيق بير ايش گؤره بيلمريک، چونکو روح ساهه سينده ايستيفاده ائتديگيميز عيباره لر مجازيدير و ماددي رنگي و قوخوسو واردير، چونکو عيباره ماددي معنالارين بياني اوچون ايستيفاده ائديلميشدير. مثلن روح، نفس و نسيم و عاغيل بوخوو آنلاميندادير و تفککور موعين بير اشيا ايله ايلگيليدير. بوتون بونلارا رغمن، بو قاوراملار روح حاققيندا دانيشماق اوچون يئگانه آراجلاردير. بلکه بئله بير اعتيراض ائديله بيلر کي، بيز عاغلين سينيرلاريني آشا بيلميريک، چونکو يالنيز عاغيللا ايدراکين و ويجدانين ديگر صورتلريني آنلايا بيليريک. حتّی ايچ گؤزلم (موشاهيده) ده ماددي عيباره لردير. پسيکولوژی قاورامانين ساهه سيني عاغلين و هافيظه نين ساهه سيندن داها گئنيش گؤسترمه ليدير. «بيلينج اؤته سي نين درينليکلريني کشف ائتمک و ويجدانين آلت قاتلاريني آنلاماغا چاليشماق گله جک عصرده پسيکولوژی نين ميسسيونو اولاجاقدير. شاشيرديجي کشفلرله راستلاناجاغيميزا هئچ شوبهه ائتميرم.»10 2007/11/27 ** Duyunc- vicdan. 1 Bergson “Yaradıcı transformasiya”, New-York, 1991, s. 1, 5, 6,7,15 2 Eyni qaynaq, s. 179, 262. 3 Bergson, “Maddə və hafizə” London, 1919, s 303 4 Yaradıcı transformasiya, s. 264 5 Eyni qaynaq, s. 270. 6 Bergson, “Zehn və enerji”, Neü-York, 1920, s. 11. 7 Yaradıcı transformasiya, s. 9. * Nitçe deyir: Varlıq, dəyişim və transformasiyadan əziyət çəkən uydurulmuş bir kabusdur. Hafizə, hər varlığa həyat bağışlayan sürəkli axımdan xəbərsizdir. 8 Yaradıcı transformasiya, s. 32. 9 Eyni qaynaq, s. 31. 10 Yaradıcı transformasiya, s. 258.
|