|
دیققت: بو مقاله رحمتلیک دکتر زهتابی داندیر. مقاله 1369- نجی ایلده قلمه آلینیب . بیر نئچه مدت بوندان اوّل یازینی " صمد وورغوندان بیر خاطیره" مقاله سیله بیرلیکده ورقه لر وکتابلاریم آراسیندان تاپدیم . فیکریمجه بو یازیلار ایندیه ده ک هئچ بیر یئرده یاییلمایب . بو اوچون بو ایکی مقاله سویداشلارین اختیاریندا قؤیولور. اگر بو یازیلار کئچمیشده یاییلیبلارسا، هموطنلردن منه بیلدیرمه لرینی خواهش ائدیرم. ا - یزدانی
|
|
|
خارجی آغالاری نین گؤستریشیله ضد ترقی و ضد انسانی شوونیست سیاست یورودن منحوس پهلوی سلطنتی رژیمی دؤورو اکثر ایران خالقلاری نین دیلی، میللی منلیگی و خصوصیتلری تاپدالاندی، ازیلدی، فولکلور، دیل ، ادبیات، تاریخ و مدنی ارثلری تحقیر اولوب آیاقلار آلتینا سالیندی. بونا گؤره ده بونلارین نه تاریخلری تحقیق اولوندو، نه دیل لری تدریس اولوناراق معاصیر دیلچیلیک باخیمیندان اؤیره نیلدی ، نه ادبیاتلاری تؤپلاناراق تدقیق ائدیلدی، نه ده مدنی ارثلرین قؤرونماسینا فیکیر وئریلدی. فارسلاردان سئوایی بوتون ایران خالقلاری نین وضعیتی بئله ایدی. ایرانین بو ازیلمیش خالقلاریندن بیر ده جنوبی آذربایجان خالقی ایدی. ایرانین استقلال و اراضی بیرلیی نین قؤرونماسیندا تاریخ بؤیو همیشه اؤن سنگرلرده اولموش آذربایجان خالقی نی دیل و ادبیاتی نین اؤیره نیلمه مه سی، انکشاف ائتمه مه سی و حتی قولدور سلطنت رژیمی نین خیالینجا ، آرادان آپاریلماسی اوچون ، پهلوی رژیمی الیندن گلنی اسیرگه مه دی. بونون نتیجه سینده اؤز میللی وارلیغینی ، دوغما دیل و ادبیاتیندا بیگانه ائدیلمیش خالقین دیلی اؤیره نیلمه دی، تدریس اولونمادی ، ادبی ارثی ایسه، یا بیله – بیله آرادان آپاریلدی یا دا قیراقدا – بوجاقدا اونودولموش حالدا تؤز آلتیندا قالدی. نهایت ، منحوس سلطنت رژیمی خالقین الیله دئوریلدی، ازیلمیش ایران خالقلاری، اوولکینه نسبت، آزاد نفس آلماغا باشلادیلار. شوونیستی سیاست لاخلادی. بونوندا نتیجه سینده بوتون ایران خالقلاری او جمله دن آذربایجان آیدینلاری اؤز میللی – مدنی ارثلرینی اؤیره نمگه باشلادیلار. یوزلرجه اونودولاراق بوجاقلاردا قالمیش دیوانلار، ادبی اثرلر اوزه چیخماغا ، شفاهی ادبیات توپلانیب چاپ اولماغا و آنا دیلی اؤیره نیلمه یه باشلادی. بو آرادا بو واختا قدر اوزه چیخمامیش و نتیجه ده اؤیره نیلمه میش کلاسیک ادیب لریمیزین اثرلرینین چاپی و اؤیره نیلمه سی مهم و لازیم میللی وظیفه کیمی روشنفکرلرین و علمی تحقیقات مرکزلری نین قارشیسیندا دوران مسئله لردن بیری اولدو. تازا تدقیقات مرکزلری یاراندی. جنوبی آذربایجانین اؤیره نیلمه سی اولدوقجا لازیم و ضروری اولان ادبی شخصیت لردن بیری ده زنجانلی حاجی ملا محمد هیده جیدیر. 19 – عصرین سونلاری و 20- نجی عصرین اوللرینده یاشاییب یاراتمیش علامه هیدجی زنجانلا قزوین آراسیندا کی "خمسه" محالیندا یئرلشن "هیدج" کندینده دؤغولموش و 77 یاشیندا، 1935- نجی ایلده وفات ائده رک قوم شهرینده باسدیریلمیشدیر. هیدجی نین علمی – فلسفی مقامینا لایق اولان مقبره سی علم اهلی نین زیارتگاهیندان بیریدیر. هیدجی فارس، عرب و آذری دیللرینده زنگین مدنی – ادبی ارثه مالیک گؤرکملی بیر ادبی – فلسفی سیمادیر. هیدجی نین فارسجا و عربجه اثرلری قسماً اؤیره نیلمیشدیرسه ده ، اونون آنا دیلینده یازدیغی شعرلر ، یالنیز توپلاناراق ، ابتدائی شکیلده باسیلمیش سادا ، تاسفله بو گونه قده ر تحقیق اولوناراق آراشدیریلمامیش و علم عالمیده تانیتد یریلمامیشدیر. فرصتین آزلیغیندان بؤیوک ادبی سیمانین آنا دیلیمیزده کی مدنی – ادبی ارثینی بورادا هر طرفلی اؤیره نمک ایمکان خارجینده دیر. بونا گؤره ده بیر رورادا حکیم هید جی نین یالنیز بیرجه قصیده سینده اولان ایکی مسئله باره ده معلومات وئرمگه چالیشاجاییق. حکیم هیدجی نین ایکی دفعه چاپ اولونموش دیوانیندا بو قصیده نین آدی یوخدورسا، فیکریمیزجه اونون ایلک سؤزلری اولان " ساقی گتیر" باشلیغی ایله آدلانسا، مناسب اولار." یار× دن" قافیه لی و ردیفلی اولان بو گؤزه ل قصیده دئییشمه اساسیندا، اؤزوده بیر سیرا یئرلرینده زنجان لهجه سیندن استفاده ائدیله رک ، تصوٌف ایده یالاری و تئرمین لریله قلمه آلینمیشدیر. بونا گؤره ده بیز بورادا بو قصیده نین بیرینجی ، زنجان لهجه سیله علاقه دار دیل خصوصیتلریندن ، ایکینجی ، اونون بدیعی خصوصیتلریندن دانیشاجاغیق. ساقی ، گتیر- ندن؟ - او مئیی خوشگواردن مئی؟ - هانسی مئی؟ او مئی کی، یؤخو فرقی ناردن بیتیله باشلانان بو قصیده سینده متفکیر شاعیر بیر سیرا مصراعلار و بیتلرده، شعرین گؤزه للیگینی آرتیران، بدیعی لیگینی گوجلندیره ن و عینی زاماندا دیل قایدالارینا خلل گتیرمه ین ، اونون عادی قایدا و نورمالارینی پؤزمایان ، همده اوخویانلارین باشا دوشمه بیله جگی شکیلده دیلیمیزین " زنجان لهجه سی " عنصرلریندن استفاده ائدیر. معاصر ادبی آذری دیلینین جنوبی و شمالی آذربایجاندا، ایرانین باشقا ولایتلرینده ، شرقی تورکییه و عراقدا کرکوک آذریلری داخیلینده بیر سیرا لهجه لر واردیر کی، اونلارین شمالی آذربایجان لهجه لری اؤیرنیلمیش، لهجه شناسلیق خریطه سی ترتیب ائدیرمیشدیرسه ده، باشقا یئرلرین لهجه خصوصیتلری باره ده هئچ بیر آراشدیرما اولمامیش و تحقیقات ائدیلمه میشدیر. بو ساحه ده آپاریلمیش تحقیقات و آراشدیرمالار دا غئیر کافی دیر. ایراندا دیلیمیزین تبریز، اردبیل، مراغا، خلخال، اورومو، خوی، سالماس، ماکو، مرند، هشتری، زنجان، قزوین، سراب، آستارا، میانا و ... لهجه لری و آغیزلاری باره ده بیر معلوم اولدوغونا اساسا، هئچ بیر علمی معلومات وئریلمه میشدیر. دئمک دیلیمیزین لهجه شناسلیغینین بو ساحه سینده بؤیوک بوشلوق واردیر. بونو نظره آلاراق ، زنجان لهجه سی نین ، هیدجی نین بو قصیده سی اساسیندا، بیر نئچه خصوصیتینی آچیب گؤسترمک ، آز اولسادا فایدالی دیر. معاصیر ادبی دیلیمیزین فعلینده ایندیکی زامانین ایکینجی شخص تکینین زامان علامتی "دیر" ، شخص سونلوغو ایسه "سان – سن" دیر. مثلا : قاچیرسان، گلیرسن، وورورسان، گؤرورسن. بعضی لهجه لرده ایسه "ر" عنصرو دوشور، اونون یئرینه "ئی" سسلری علاوه اولور و شخص سونوقلاری اینجه لشیر. مثلا : قاچئیسن، گلئیسن، وورئیسن، گؤرئیسن. لاکن زنجان لهجه سینده شخص سونلوغونون "س" عنصرو" ، اؤزوده فعلین مختلف شکیل لرینده دوشور. "س" عنصرونون دوشمه سی زنجان لهجه سی نین ان مهم خصوصیتلریندن بیریدیر. مثلا : همین قصیده نین : " کیم واردی؟ - نئیلیرن؟ - دورا قلیانی دؤلدورا" مصراعی و باشقا بیر شعرین : "گؤزوم یولوندادیر ، ای گؤزلرین قاداسی منه! مگر گلن، سنه اؤز دردیمی ائدیم حالی بیتینده "نئیلیرسن" /ایندیکی زامان/ و" گله سن" / التزام – آرزو شکلی/ فعل لرینین شخص سونلوقلاریندان "س" عنصرو دوشموش و "نئیلرن" ، "گلن" شکیللرینه دوشموشدور. بعضا ، زنجان لهجه سینده همین "س" عنصرو ایله برابر، ایندیکی زامان علامتی "یر" ده "ل" سیله عوض اولور. مثلا: بیللن نه وار؟ - نه وار؟ - منه واضح اولوب مثال. بورادا " بیلیرسن" فعلی "بیللن" شکلینه دوشموشدور کی ، اوندا "س" عنصروده اختصار اولموشدور. ++++++ ادبی دیلیمزده سئوال عوضلیکلریندن بیری "نه؟" دیر. بو عوضلیک تبریز لهجه سی و بیر سیرا باشقا لهجه لر و آغیزلاریمیزدا "نمنه" شکلینده اؤزوده اسم حاللارینین اکثرینده ایشلنیر. لاکن بو عوضلیک زنجان لهجه سینده "نمه؟" شکلینده اؤزوده اسمین مختلف حاللاریندا ایشلنیر. مثلا : آدلیق حالدا : گلدی – نمه؟ - باهار- گئدیبدیر- نمه؟ - قرار گویا نولوب؟ - توکندی – نمه ؟- عؤمر – نئیله ییم. کونلوم گئنه آلیندی – نمیچون؟ - شراردن یؤنلوک حالدا : من چوخ خوشوم گلیر – نمیه؟ - بولبول و گوله. گلمز خوشون مگر – نمیه؟ - آز دانیشماغا. من اعتنا یوخوم – نمیه؟ - قول زاهیده. چیخیشلیق حالدا : من چوخ بدیم گلیر – نمه دن؟ - قیش و قاردن من صحبت ائیله دیم – نمه دن؟ - باغ و ناردن واللاهی دوشموشم – نمه دن؟ - صبر و تابدن باللاهی دوشموشم – نمه دن؟ - بو دیاردن ... تاثیرلیک و چیخیشلیق حاللاردا : قؤیماز نمه؟- اثر – نمه دن؟ - اول تالاردن آدلیق و تاثیرلیک حاللاردا : ظاهیر ائده ر نمه نمه نی؟ - کوزه اؤز سویون آدلیق و چیخیشلیق حال لاردا : بللی اؤلور نمه نمه دن؟ - ایل باهاردن ... بونودا قید ائتمک لازیمدیر کی، هیدجی بو عوضلیگی ، ادبی دیلیمیزین نومالارینی بیله – بیله شعرین وزنیله علاقه دار اولاراق، زنجان لهجه سینده ایشلدیر. یوخسا شاعر بو سؤزلری ، یئری گلدیکده شهرین وزنیله علاقه دار ، ادبی دیلیمزده اولدوغو کیمی ایشلدیر. مثلا : قورتار منی – ندن؟ - بو غم انتظاردن. سالدی منی بو کبر – ندن؟ - اقتداردن. ++++++ ادبی دیلیمزده گئنیش ایشلنن "سؤیله مک" فعلی جنوبی آذربایجاندا و خصوصیله تبریز لهجه سینده ، باشا دوشولسه ده ، آز ایشلنیر. بو فعل یعنی آذری لهجه لرینده ، او جمله دن "کرکوک" لهجه سینده ، بؤیوک اختصارلا "سه له مک" شکلینده ایشلنیر. یعنی "ؤی" سسلری "-ه" سسینه چئوریلیر. بو کلمه زنجان لهجه سینده "ی" سسی نین اختصاریله "سؤله مک" شکلینده ایشلنیر. مثلا : همین قصیده ده اؤخویوروق : مطرب آیاغا دور سؤله – فرمایشین نه دیر؟ بئله ایدی هیدجی نین زنجان لهجه سی خصوصیتلریندن یارارلانماسینا دایر نمونه لر. هیدجی نین همین قصیده سینده بدیعی خصوصیتلر و شعریت مسئله سینه گلدیکده ایسه، قئید ائتمک لازیمدیر کی ، عارف شاعیر بوتون یارادیجیلیغیندا بدیع علمی نین مختلیف ایفاده واسطه لریندن مهارتله استفاده ائتدیگی کیمی ، بو قصیده سینده ده اونلاردان باجاریقلا یارارلانمیشدیر. حکیم هیدجی نین شعر صنعتکارلیغیندان مهارتله استفاده ائتمگی نین اساس رمزلریندن بیری ان ساده دانیشیق خالق دیلی نین گؤزه ل ایفاده لری ، اینجه و هامی نین بیلیب بگندیگی ترکیب و بیرلشمه لریندن قدرتله استفاده ائتمه سی ، باشقا سؤزله دئسک خالقین ، ساده دانیشیق اساسیندا "سهل و ممتنع" خصوصیتلری بیتلر یاراتماق، یعنی خلق دیلینده گزه ن ، هامی نین سئودیگی فرازئولوژی بیرلشمه لری باجاریقلا ایشلتمکدن عبارتدیر. میرزا علی اکبر صابر و میرزا علی معجزین شهرتلری و سئویلمه لرینه سبب اونلارین درین اجتماعی مضمونلاری و یوکسک شعریتلریله یاناشی ، بیر ده اونلارین اؤز یارادیجیلیقلاریندا "سهل و ممتنع" خصوصیتیندن باجاریقلا و تئز- تئز استفاده ائتمه لریله علاقه دار دیر. صابرین : تهمت ائدیر غزت چیلر محشر – ناسی بیر بئله اؤزلرینین اینان کی ، یوخ فهم و ذکاسی بیر بئله بیتی بیرده اونا گؤره هامی طرفیندن سئویله – سئویله اوخونور کی ، اوندا "بیر بئله" ایفاده سی مهارتله ایکی ضد معنادا ایشلنمیشدیر. معجزین : پیشیک یؤغوردو یئدی هر نه واردی سرنیشده دیلیمده اولمادی یارا اونا دئییم : بیشده ! بیتینده آذریلرین اوشاقلارینا بئله معلوم اولان "بیشده" سؤزونون ملاحتلی و خوشا گلین شکیلده ایشلنمه سی شعری اوخویانلارا سئودیریر. حکیم هیدجی ده اؤزونون تورکجه شعرلرینده ، او جمله دن همین قصیده سینده گؤستردیگیمیز "سهل و ممتنع" خصوصیتیندن باجاریقلا استفاده ائده رک ، ائله گؤزه ل مصراعلار و بیتلر یاراتمیشدیر کی ، هر ساده و حتی ساوادسیز آذربایجانلی اونو بیر دفعه ائشیتمکله ازبرله ییر. بو جهتدن آشاغیدا کی مصراعلار و بیتلر دققته لایقدیر: مطرب! – بلی! بویور – من اؤلوم بیر آیاغا دور. شاهید! – بلی! – دؤنوم باشیوا – خوب سؤزون دانیش. ساقی ، گتیر – نه یی؟ - بئله اول قانه دؤنموشو، وئر بیر دادیم – ندن؟ - بئله اول زهر ماردن. سنده بالام ، ترنومه گلدی – نه قسمله ؟ مطرب؟ - سؤزون بویور – سنی اول آللاهین دانیش، - هانسی مقوله دن ؟ دي گیلن وصف یاردن ساقی! – بلی! – قادان من آلیم – آللاه ائتمه سین - قورتار منی – ندن؟ بو غم – انتظاردن. واللاهی دوشموشم – نمدن؟ - صبر و تابدن، باللاهی دوشموشم – نمه دن؟- بو دیاردن یؤلداش ! - بلی! – قادان من آلیم – خوب سؤزون بویور. ساقی، بالام ! – بالام نمه ؟ - بسدیر ، یؤرولمادین؟ .... بوتون دئییشمه و سئوال جوابلارین گؤزه ل لییگی ، بدیعی لیگی و هنری اونلاردا کی ساده لیک و سهل و ممتنع لیکدن دؤغور. بعضا شاعیر مصراع و یا بیتده خلق ایفاده سی و یا فرازئولوژی بیرلشمه ایشلتمیر. لاکین اونو دیلینی اولدقجا ساده و تامامیله ساده خلق دیلینده اولان ائله مکالمه شکلینده یازیر کی ، هر بیر ساده آذربایجانلی اونو اؤز دانیشیغی بیلیر و بئله گومان ائدیر کی ، اونون تایینی اودا یازا بیلر ، لاکن ... مثلا: هئچ التفات ائیله مه دی؟ - من کی گؤرمه دیم. گئت التماس ائله – ائلیره م ، رحمه گلمیری. - گل ال گؤتور – منیمکی کئچیب اختیاردن یا خود : خوار ائتدیلر – کیمی؟ - منی – کیملر؟ - گول اوزلولر - جور ائتدیلر – نه قدر؟ - کئچیبدیر شماردن ... +++++++ هیدجی تکریر بدیعی ایفاده واسطه سینی او قدر طبیعی ایشلدیر کی ، اونون بدیعی ایفاده واسطه سی اولدوغونو ایلک باخیشدا گومان ائده بیلمیرسن. نمونه اولاراق آشاغیدا کی سطیرلره دیققت ائتمک کفایتدیر : اسکندر اؤلدو؟ - اؤلدو، بلی ، گئتدی ظلمته دارا نئجؤلدو؟ - کئچدی بو محنتلی دار دن بیتده سس قورولوشو جهتدن یاخین اولان "اؤلدو" و "اولدو" سؤزلری اوچ دفعه تکرار اولماسینا باخمایاراق ، شعره سلیس لیک و گؤزه ل لیک وئرمیشدیر. عینی خصوصیت : قالماز بیری دیری ، به سئوای کردگاردن. مصراعینین "بیری" و "دیری" سؤزلرینده گؤرونمکده دیر. ++++++++ حکیم هیدجی ضد – آنتونیم سؤزلردن ده باجاریقلا استفاده ائتمیشدیر. نمونه اولاراق بو مصراعلاری نظردن کئچیره ک: هرکس اولور، اؤلور – نه بابا؟ - باشیوا قسم. ساقی ، دؤلان ، دؤلانمایا – کیم؟ - چرخ کجمدار ... ++++++++ حکیم هیدجی زنجانی نین بیرجه قصیده سینده اولان دیل و بدیعی خصوصیتلریندن نمونه لر بوندان عبارتدیر. همین قصیده ده اولان فلسفی – عرفانی ، تاریخی ، مذهبی و اخلاقی جهتلرین شرحی ده دیققته لایق مسئله دیر کی، اؤزلویونده آیری بیر موضوعدور.
1369-11-18 دوقتور م.ت.ز./ کیریشچی /
|
|