Dəyərli insanlar haqqında yazı yazmaq bir roman yazmaqdan daha çətindir. Çünkü gerçək bir dəyəri yansıtmaq çətin işdir. “Dəyər” oluşdurma, “dəyər”li olma hər zaman böyük dirəniş və mücadilə gərəkdirmişdir. Heç bir dəyər birdən-birə var olmaz, var edilməz. Uzun bir sürəcin və evrilimin ürünü olaraq bir “dəyər” aşama-aşama, evrə-evrə və zərrə-zərrə oluşar. Özəlliklə özgürlüyün olmadığı ya da özgürlüyün qısıtlı olduğu ortamlarda dəyər icad etmək, dəyərli olmaq böyük özverilik gərəkdirər. Çünkü “özgürlük” yararlıolma, verimliolma olanaqlarını genişlətmək deməkdir. Bu üzdən də dəyərliolma yolundakı çabalayışlar dirək olaraq həm də özgürlük yolunda savaşım anlamındadır. Ancaq bu savaşım intellektual planda gerçəkləşər. Savaş, barış uğrunda olur. Bu savaş, özgür düşüncənin təqlidə və qaranlıqlara qarşı çıxmasıdır. Barış, “varlıq”ların kəndi ilkələri əsasında uyumlu gəlişməsidir. “Varlıq”ların uçurulması, təxribi var isə, barış da mümkün olamaz. Dəyərli insanın icad etdiyi dəyər kəndi bireysəl yaşamı ilə sınırlı qalmaz. Toplumsal yaşamı, ulusal tarixi və insanlığın ortaq evrilişini də dərindən etkilər. Ulusların kəndi dəyərli insanlarından etkilənimi aydınlığa doğru irəliləməyə yola açar. İşığı göstərən aydınlar olur. Çünkü uluslar kəndi ərədəmli və örnək şəxsiyətlərinin timsalında təmsil olurlar. Bu açıdan bəzi ərdəmli kişilərin gerçəkdən bir millət qədər dəyəri var. Bu ərdəmli insanlarımızın ən önəmlilərindən biri haqqında naçiz görüşlərimi bildirmək, yazmaq istəyirəm. “Naçiz” deyirəm çünkü Dr. Heyət dühasını və sevgsini, Dr. Heyətin insan haqları fəlsəfəsini, insansevərliyini və ədalət anlayışını ayrıntıları ilə anlada bilmək mənim zəif qələmimin öhdəsindən gəlməz. Sadəcə mən Türk ulusuna mənsub olan bir birey olaraq boyunumda və vicdanımda olan Dr. Heyətə qarşı vəfa borcumu ödəmək istəyirəm. Dr. Heyət bütün zərrələri ilə Türk ulusunun mənəviyatında, dilində, arzularında və ülkülərində yerləşmişdir. Böyləsinə bir ulu insan haqqında görüşlərimi, duyqularımı bilıdirmək istəyirəm. Böyük yüksəlişimizin və varoluşumuzun səbəbkarı haqqında yazmaq istəyirəm.

**

İranda devrimin yararlı tərəfləri də oldu. Türklər açısından yararsız tərəfinin daha da qabarmasının səbəbi İranda yaşayan Türklüyün milli kimlikdən, milli bilincdən yoxsun olması idi. Bu yoxsunluq üzündən çox fürsətlər əldən çıxmışdır. Yoxsa inqilab sonrası milli haqlarımıza çata bilərdik. Ancaq bu istək yolunda heç bir toplumsal devinim olmadı. Ulusal kimliyin yüksəlişi doğrultusunda bir dayanaq əksəni (mehvəri) yox idi. Nə uzaq keçmişdə olmuşdur nə də yaxın keçmişdə. Bu dayanaq əksənini inşa etmək gərəkirdi. İştə Dr. Heyət dühası İran Türklərinin ağlında mədəni bir devrim gerçəkləşdirmək üçün ortaya çıxmışdır. Dəyərli olmaq var olan dəyərləri bir çatı altında mərkəzləşdirib bütünləşdirmək deyildir yalnızca. Var olanı düzənli bilgi halına gətirmənin yanı sıra çağdaşlaşma olanaqlarını sağlamaq, yuxarıya doğru yüksəlişin yolunu açmaqdır həm də. Dr. Heyət bu baxımdan bir fərd kimi deyil, bir neçə istedadlı fərd kimi fəaliyət göstərmişdir.

Soyuq Savaş dönəminin ideolojilər savaşı olduğu bəllidir. Ancaq zamanın ötəsinə yüksələnlər bu dönəmin aldadıcı, keçici olduğunu anlayabilirdilər. Cavad Heyət bunu anladığından, həm də çox dərindən anladığından “zaman”ın ötəsindəki ehtiyaclara görə davranmışdır. Yəni bir ulusun tarixdə varoluş təməllərini və ilkələrini göz önündə bulundurmuşdu. Soyuq Savaş dönəmində minlərcə insanımız sağ-sol ideolojilər yolunda öldürüldülər. Həm də böyük cəsarət göstərərək ölürdülər. İçəriyi olmayan bu cəsarət İranda caydırıcı sosial psikoloji oluşdurmuşdu. Türk milli kimliyi yolunda çalışanlara aşağılayıcılıq anlamında “pantürkist”, “Türkiyə casusu” deyirdilər. Ancaq zamanın irəliləməsi yavaş-yavaş gerçəkləri ortaya çıxaracaqdı.

İnqilab olduğunda mən çox aşağı yaşda idim. Böyüdükçə gözümün önündə cərəyan edən olaylara tanıq oldurdum. Türlü-türlü ideolojilərdən etkilənməmək mümkün deyildi. Etkilənim dönəmi duyqusal və ussal planda bitmədikcə, etkiləmək olanaqsız olur əlbəttə. Oxuya bilmək üçün şəhərə köçmüşdük və şəhər həyatına başlamışdım. Şəhərlərin kitab mağazalarında hər dəfə gözlərim vitrində minlərcə farsca kitabın içində bir tək Türkçə “Varlıq” dərgisinə toxunduğunda içimdə bilinməz sorular şəkillənirdi. Öyrənci həyatımdakı maddi əksiklik kitab və dərgi almağa izn verməzdi. Bu üzdən də dərgilərin bir sürə sonra ikinci əldən daha ucuz satıldığı zamanı bəklərdim. Böyləcə mənim üçün heysiyət örnəyi olan Dr. Heyətlə tanış olurdum uzaqdan-uzağa. Tanış olduqca da ilginc olaylarla qarşılaşırdım. Bir fərd olan Cavad Heyətə qarşı bütün ideolojik örgütlər, dövlət düzənində geniş imkanları əllərində bulunduran şəxslər və hətta dövlət özü də qarşı idi. Kimliyini yaxşı tanımadığım Cavad Heyəti mitolojilərin qəhrəmanlarına bənzədirdim öz çocuqluq xəyallarımda. Bu qədər əngəllərə qarşı necə çıxa bilir, necə çıxara bilir bu dərgini kəsintisiz olaraq? Ərəb əlifbasında çıxan və bizlər üçün oxunması çox asan olan bu dərgi vasitəsi ilə Türk dilinin qramatikası ilə, şeir sənəti ilə, Türk tarixi ilə, Türkiyənin və Azərbaycanın milli şəxsiyətləri ilə tanış olurdum. Bu üzdən də həyatımda ilk öyrətmənim Varlıq dərgisi olmuşdu. Milli duyqularım gəlişdikcə Ərdəbildə yalnızlıq hiss edirdim. Şeirlərimi oxuyacaq birisi yox idi. Ancaq “Varlıq” dərgisində bəzi adlarla tanış olurdum. Tanış olduqca da yanlızlıq duyqularım gedərilmiş olurdu.

Dərginin adının “Varlıq” olması çox önəmli idi. Çünkü “Varlıq” fəlsəfi bir qavramdır. Dərin anlamı var. Bütünləşdiricidir. Türk kimliyi özünü həm özgün bir “varlıq” həm də “varlıqlar”ın birəşimində (tərkibində) kəndisini göstərmiş olurdu. Bu dərgi unudulmuş insanlara dəyər və moral verərək, onları toplumun sayqın insanlarına çevirirdi. Şəhriyar “Heydər baba”nı yazdıqdan sonra unutdurulmağa çalışırlırdı. Bilim dünyasında ünlənmiş Cavad Heyət kimi bir insan Şəhriyara moral verərək onun həm Türkçə yazmasını təşviq edirdi, həm də şairin dəyərinin hansı sevimli bir aşamada olduğunu göstərmiş olurdu. Şəhriyar yaradıcılığını “Varlıq” dərgisi övdükçə yeni şeirlər şair tərəfindən işıq üzü görürdü. “Varlıq” dərgisinin bu nəcabətli tutumunu Şəhriyar gözəl bir şeir ilə övəcəkdi:

“ Hər çənd qurtulmaq hələ yox darlığımızdan,an,

Ancaq bir azadlıq doğulub varlığımızdan.

“Varlıq” nə bizim təkcə azadlıq quşumuzdur,

Bir müjdə də vermiş bizə həmkarlığımızdan.

Bəh-bəh, nə şirin dilli, bu cənnət quşu tuuti,

Qəndin alıb ilham ilə dindarlığımızdan.

Dil açmada karlıq da gedər, korluğumuz da,

Çün lallığımız doğmuş idi karlığımızdan.

Düşmən bizi əlbir görə, təslim olu naçaar,

Təslim oluruq düşmənə naçarlığımızdan.

Hər inqilabın vur-yıxı son bənnalıq istər,

Dəstur gərək almaq daha me'marlığımızdan.

Huşyar olasız, düşməni məğlub edəcəksiz,

Düşmənlərimiz qorxuru huşyarlığımızdan.

Birlik yaradın, söz bir ola biz kişilərdə,

Yoxluqlarımız da bitəcək “Varlıq”ımızdan.”

Səhənd, Həmid Nütqi, Fərzanə kimi şairlər və araşdırmacılar, düşüncəsi ideolojilərin qaranlıqlarına gömülmüş Türk toplumu üçün böyük bir səbirlə tanıdılırdı. Mən gənclik yaşıma girdikçə bilgisəl ehtiyaclarım da artırdı. Dr. Heyətin şəxsiyəti haqqında bilgilərim də artırdı. Təbrizin soylu ailələrindən olan böyük iradəli bu insana içdən-içə mənəvi bağlılıq hiss edirdim yaxından buluşub hüzurundan feyzyab olmağım mümkün olmasa da. Şəhriyarın Bakı şairlərinə, Bakı şairlərinin Şəhriyara yazdıqları məktublar İranda yaşayan Türklərin “ayrılıq”, “həsrət” və “qovuşma” duyqularını estetik biçimdə güncəlləşdirir, dərinləşdirirdi. Dr. Heyət, Soyuq Savaşın ən qatı vaxtında tibb bilgilərinin gücü ilə Güney və Quzey Azərbaycan arasında mənəvi ilişki bərqərar edə bilmişdi. Moskovaya etdiyi elmi səfərləri ilə və orada Dr. Nurəddin Rzayev kimi alimlərlə tanış olmaqla geriyə döndüyündə yeni bilgilər, yeni xəbərlər və ədəbi məlumatlarla dönürdü. Bütün bu ilişkilər gələcəkdə böyük aydınlanma projəsinin altyapısını oluşduracaqdı. Bu ilişkilər ortamında Bəxtiyar Vahabzadə kimi yaxşı şairlərimizin əsərləri Güney Azərbaycanda və İranda bilinəcəkdi. Bəxtiyar Vahabzadə, Professor Doktor Cavad Heyətin elmi və mənəvi fəaliyətlərini “Bıçaq və qələm” adlı şeirində dəyərləndirmişdi. Vahabzadənin şeirləri “Varlıq” dərgisində İrandakı oxucuları da etkiləyəckdi. “Varlıq” dərgisinin hansı nömrəsində olduğunu unutduğum Vahabzadənin bir şeiri o zaman mənim milli düşüncəmə təkan vermişdi. O zaman bu şeiri əzbərləmişdim və heç bir zaman da yadımdan çıxmaz:/p>

“Filin ayağına hələ körpəykən,ən,

Zəncirli, qıfıllı qandal vurdular.

Niyə? Çünkü onun gələcəyindən,

Ağır zərbəsindən çox qorxurdular.

*

Günlər aya döndü, aylar il oldu,

Böyüdü bala fil yekə fil oldu.

*

O elə bildi ki, elə sandı ki,

Bəzəkdir, ziynətdir qandallar filə.

O elə bildi ki, elə qandı ki,

Dədə-babası da yaşarmış belə.

*

Onu incitmədi bu tutsaq halı

Yəqin ki, bu mənim haqqımdır dedi.

Fil öz ayağında gördü qandalı,

Məhbus olduğunu qana bilmədi.

*

Zərərsiz heyvandır gördülər bu fil,

Azad eylədilər onu zəncirdən.

Ancaq elə bil ki, o, heç fil deyil,

Bir addım atmadı durduğu yerdən.

*

Yeri, yeri deyə vurdular onu,

Qalxmadı, qamçıya başını əydi.

Axı azadlığın nə olduğunu,

Fil hardan biləydi, fil nə biləydi?!

Biz bu bilgiləri bir tək şəxsiyətin hesabına əldə edə bilirdik: Cavad Heyətin.

Dr. Heyət, həyatını ideolojilər yolunda fəda edən Türk gəncləri üçün çox acımışdı. Onların bəziləri Pəhləvi rejimi ilə silahlı savaşda yaralanırdılar. Bu yaralananlardan bir neçəsinin yarasını Dr. Heyət sarmışdı. Bunlardan biri də gənc və istedadlı şairimiz Oxtay olmuşdur. Oxtayın lirik şeirləri bu gənc adamın içində nə qədər dərin sevginin var olduğunu göstərməkdədir. Oxtay qısa ömründə Türk dilində bir şeir kitabı yaza bilmişdi. “Mən məhəbbət yollarında—Can qoymağa yaranmışam” söyləyən Oxtay gerçəkdən də yaşamını inandığı ideoloji yolunda qurban vermişdi. Oxtayın son anlarını Dr. Heyət görmüş, onun yaralarını sarmışdı. İranda devrim olduqdan sonra Dr. Heyət Oxtayla olan xatirlərini Fars dilində yaxşı romanlar, Türk dilində də bəzi şeirlər yazan yazar Rza Bərahəniyə anlatmışdı. Dr. Heyət və Oxtayın xəstəxanada buluşmaları Rza Bərahəninin yazdığı “Öldürülənlərin şərqisi” adlı romanda öz əksini tapmışdır. Bu romanda Doktor Cavad Heyət, Doktor Cudi kimi təsvir edilmişdir. İştə böyləcə Dr. Heyət toplumsal və intellektual yaşamımızın bütün qatmanlarında yerləşmişdi. Cavad Heyəti ixtisasına görə həkim kimi tanıyırıq. Ancaq O, dilçi, tarixçi, jurnalist, filsof kimi də bilinməkdədir. Fəlsəfi əsərlər yazdığını daha sonra yaxından tanış olduğumuz zaman öyrənəcəkdim. Bu fəlsəfi əsərlər hələ yayımlanmamışdır.

Soyuq Savaş bitmişdi. Bir çox ideolojilər kəndiliyindən bu savaşın bitimi ilə eş zamanda tarixə gömüldülər. Bu zaman Dr. Heyətin gördükləri işlər öz nəticəsini göstərməyə başlamışdı. Milli kimliyin dərki yolunda Doktor bəyin onillər içində oluşdurduğu qaynaqlar və bilgilər əlimizin altındaydı. Dr. Heyəti yenidən kəşf edirdik. Ancaq Soyuq Savaşın bitimi də bizə acılar gətirdi. Qarabağ savaşı başlamışdı. Savunmasız, silahsız və yalnız olan Azərbaycana ermənilər saldırır insanları amansızca öldürürdülər. Erməni-Rus birliklərinin ortaq saldırısı Xocalı olayında vəhşiliyin zirvəsinə çatmışdı. O zaman mən Bakıya yeni gəlmişdim. İzdihamlarda tarixdən az-çox xəbəri olan 70-80-90 yaş arasında narahat kişilərin öz-özünə “Ənvər Paşa”, “Nuru Paşa” pıçıldadıqlarını duyurdum. Böyük ruhlardan imdad bəkləntisi var idi. Tam bu sırada Dr. Heyətin Türkiyə Cümhuriytinin başbakanı Süleyman Dəmrələ yazdığı açıq məktub yayımlandı. Doktor bəy Xocalı qırğınına işarə edir və nədən Türkiyənin susqun durduğunu sorurdu.  O zaman Dr. Heyətin bu məktubu çox təsirli oldu. Ən azından Prof. Dr. Cavad Heyətin necə vicdanlı bir Türk olduğu Türk tarixi üçün bəlli oldu. İllər sonra Doktor bəylə yaxından görüşüb bolca söhbətimiz oldu. Doktor bəy bu məktubla bağlı bunları söyləyirdi içi yanaraq:/p>

“Xocalı faciəsini eşitdiyimdə həyatımda heç bir zaman örnəyi görünməmiş ruhi sarsıntı yaşadım. Gözlərimdən yaş öz-özünə axıb gedirdi. Nə edə bilərdim? Türkiyə Böyük Elçisini aradım Tehranda. Görüş istədim. Getdim görüşünə. Yüksək səslə Elçi ilə danışırdım. Çox gərgin idim. O da rahatsız idi. Elçi də rahatsız idi və məni anlayırdı. Sonra təklif etdi ki, Süleyman Dəmrələ bir məktub yazım.” Dr. Heyət bu sözləri danışarkən sanki Xocalı faciəsinin acılarını yenidən yaşarcasına görünürdü. Mən isə, əsrimizin və tariximizin bu böyük insanı ilə yaxından danışmanın hüzuru içində idim.

Azərbaycanda və Türkiyədə Dr. Heyətin bir çox elmi konferanslarına qatıldım. Bu konferanslarda Doktorun səsini eşitdiyimdə hər zaman dərindən duyqulandım. Bəzən göz yaşlarım zövqlü bir şəkildə öz-özünə axı verirdi. Dr. Heyətin səsi çox etkiləyicidir. Çox uzaqlardan gəlir, ordan, tarixin və gələcəyin orasından, dərinliyindən. Kaşqarlıdan, Nəvaidən, Füzulidən, dildən və tarixdən danışdığında sanki Kaşqarlının kəndi səsini duyar kimi olurdum. Ya da bilinməz ərmiş bir Türk bilgəsinin səsini. Bir kərəsində kəndilərinə “Üstad, Sizin bu sevgi və bilgi dolu səsinizi duymaq mənə mənəvi hüzur gətirir. Çox duyqulanıram” söylədim. /p>

Bu gün bu dəyərli insanın doğum günüdür. 85 il verimli və sevgi dolu bir yaşam. Qəlbimizdəsən Böyük Üstad.

25.05.2010