"Ayrılarmı könül candan

Azərbaycan, Azərbaycan!”

Gülnarə Məmmədova

Bu misranı, bu şeri tanımayan bir azərbycanlıya rast gəlmək mümkün deyil. Xalq arasında hamının ən çox əzbər bildiyi şerdir “Azərbaycan “şeri. Ölməz şairimiz Səməd Vurğunun güclü qələmindən çıxan bu əsər dünya durduqca heç bir azerbaycanlının dilinden düşməyəcəkdir! Çünki xalqımız bu şeri, bu şerin müellifini özunə doğma bilmiş, mənimsəmiş ve hətta ona ən gözəl ad – Xalq şari adı vermişdir.

Səməd Vurğun Xalq şairi fəxri adını alan ilk Azərbaycan şairi olmuşdur. Xalqın sevimlisi olmaq, milyonların ürəyinə yol tapmaq şairin güclü qələminin, şer-sənət aləminə atıldığı gündən axtarış içində olmağının hesabına olmuşdur. Şairin hamının başa düşəcəyi sadə dildə yazdığı əsərler dərin məvəni-əxlaqi dəyərlərinə, dərin fəlsəfi məzmununa görə, həzin lirikasına görə Azərbaycan şerinin şah əsərləri sayılır. Əvəzsiz şairimiz S. Vurğunun heyat ve yardıcılıgını oxucularımıza çatdıraraq, onun dilimizə, ədəbiyyatımıza etdiyi böyuk xidmətlerinden söhbət açmaq istəyirik.

Səməd Yusif oglu Vəkilov 1906-ci ilin mart ayının 21-də Qazax rayonunun Yuxarı Şıxlı kəndində anadan olmuşdur. Əsilli-koklu bir ailə olmasina baxmayaraq Vəkilovlar ailəsi o dövrdə ehtiyaclar ishində yaşayırdı. Bu azmış kimi kiçik Səməd anasını erkən altı yaşında itirmişdi. Deyilənlərə görə şairin anasi Məhbubə xanım şair təbiətli bir qadın imiş ve şair də bu istədadı anasından irsən almışdır.

Uşaqlığı kenddə, çox gözəl bir mühitdə keçmişdi Səmədin. Gözünü dunyaya açdığından anasının həzin laylalarını, atasının sazda yanıqlı səslə oxuduğu ashıq havalarını dinləmiş və aşıqlar vətəni olan Qazax mahalının sazlı-sozlu bir mühitində böyümüşdü. Uşalıq illəri, yaşadığı mühit Semedde dərin izler buraxmışdır və bu izlərin buraxdığı təsiri şairin bütün yaradıcılığı boyu gormək olur. Ilk məktəb təhsilini kəndlərindəki 5 illik rus-tatar məktəbində almış və sonra 1918-ci ildə Qazax Seminariyasına daxil olmuşdur. Gənc şair seminariyaya dövrün böyuk maarifçisi, ədəbiyyatşünas alimi Firudun bey Koçərli tərəfindən qəbul edilmişdir.

S.Vurğun yaradıcılığının ilk dövrlərində kədərli, bədbin məhəbbət, duyqular haqqında şerler yazmağa başlayır. Onun ilk şerler kitabi ” Şairin andı” 1930 –cu ildə çap olunur.

Çatandan bəridir on bəsh yaşına,

Çox bəlalar gəlib qanlı başıma.

Baltalar vurulub ömür daşıma,

Bu eşqin yolunda yanan olmuşam.

Sonralar şair ilk gənclik şerlərindəki ümidsizlik və bədbinliyi bələ izah edirdi: “ L. Tolstoyun idealist fəlsəfəsi, bizim klassik ədəbiyyatın “ Leyli və Məcnun” əfsanəsi, bir də cocukluğumun son dərəcə perişan keçmesi mende xeste bir tebiet yaratmişdi. Çox zaman tək gəzir, düşünür, yalqızlıqdan zövq alırdım.”

Lakin çox keçmir ki, şair yeni, müasir yaradıcılıq prosesinə qoşulur. S.Vurğun xalqı qarşısında bir ziyalı məsulyyəti hiss edərək təkçə məhəbbət-iztirab şerləri yazmaqla kifayetlenmek istəmir, böyuk bir kütlənin carçısı olmağa üz tutur. “Fanar” şerinde bele deyir:

Çünki mən

nə gülləri, çiçəkləri sayrışan

tər cunalı yazların,

nə sarı simlər

sarılıq gətirən

ag sedefli sazların,

nə də ki

zurnalı düyünlər şairiyəm.

Men günəşi yarışa cağıran

böyük günlər şairiyəm.

Çox keçmir ki, dövrün nəbzini tutmaq istəyən şairin yaradıcılığında daha real həyatı, zəmanəni, xalqın hiss-duyğularını özündə əks etdirən yeni poeziyanın işartıları görünür. Belə ki, 1935-ci ildə S. Vurğun məhşur ”Azərbaycan” şerini yazır. Şair bu şeri ilə təkcə öz yolunu deyil, bütünlükdə Azərbaycan serinin və ədəbiyyatının əsas movzularından birini müəyyən etmiş olur. Şair poeziyamıza yeni movzu- Vətən, Azərbaycan movzusu ilə dövrünün və sonra gələn şairler nəslini də oz arxasıyla aparir. Bu seri şair öz dilindən söyləyirdi və hisslərinin səmimilyini, Vətənə bağlılığını doğma, aydın sözlərlə ifadə edirdi:

Çox keçmişəm bu dağlardan,

Durna gözlu bulaqlardan.

Eşitmişəm uzaqlardan

Sakit axan Arazları,

Sınamışam dostu, yarı...

El bilir ki, sən mənimsən,

Yurdum, yuvam məskənimsən.

Anam, doğma vətənimsen!

Ayrılarmı könül candan?

Azərbaycan, Azərbaycan!

Şair bu dövrlərdə eyni zamanda ədəbi ictimai həyatda çox fəal iştirak edir və ədəbi fəaliyyətini də davam etdirdi. S.Vurğun 1934-cu ildə SSPI Yazıçılar Ittifaqının idarə heyətine üzv seçilərək ədəbi fəaliyyətini nəinki Azərbaycan, butun Sovet Ittifaqında genişləndirir. Şair bu dövrlərde A.S. Puşkinin “Jevgeni Onegin” və S. Rustavellinin “ Pələng dərisi geymiş pəhlivan” adli əsərlərinin tərcüməsində iştirak etmişdir.

S. Vurğun 30-cu illərdə dramarturgiyaya həvəs göztərir və 1937 –ci ildə dramaturgiyamızın şah əsərlərinden sayılan “Vaqif” mənzum dramını yaradır. Pyes milli teatrın səhnəsində tamaşaya qoyulur və böyük rəğbətlə qarşılanır və illərlə teatrın səhnəsindən düşmür. "Vaqif" dramı Qarabag Xanlığında yaşayıb-yaratmış böyuk şair və dövlət xadimi Molla Pənah Vaqifin həyatına həsr olunmuşdur. Şairin Vaqifə müraciət etməsi hech də tesadüfvi deyildi. Çünkü S.Vurğun hələ uşaqlığından

Vaqifin şerlərini çox sevirdi və özünün də etiraf etdiyi kimi Vaqif yaradıcılığının onun uzərində böyük təsiri olmushdur. "Vaqif" dramı 18-ci əsrdə Qarabag Xanliğının yadelli ishğalçılara - Iran ordusuna qarşı apardığı mübarizədən, xalqımızın Vətən torpaqları uğrunda göstərdiyi qəhrəmanlıqlardan və bu çətin dövrdə M.P.Vaqifin kəçdiyi həyat yolundan bəhs edir. Əsərde çox yadda qalan səhnələrdən biri Vaqifin Iran şahı Qacarın hüzurunda baş əymədiyi məqamdır. Belə ki, Qarabaığı yeni ələ keçirtmiş şah Qacar sarayda Vaqiflə qarşılaşır. Vaqif əzəmət və ləyaqetini qoruyaraq şahın qarşısında o biriləri kimi baş əymir. Bundan qəzəblənən Qacar Vaqifə hökümdarın hüzurunda olduğunu xatırladır və Vaqifsə məgrurcasına belə deyir:

Əyilmədim, bəli!

Əyilməz vicdanın böyuk heykəli!

Qacarın fars dilində şer yazmaq təklifinə isə Vaqif belə cavab verir:

Farsin öz qüdrətli şairləri var,

Nə çoxdur onlarda böyuk sənətkar.

Azəri yurdunun oğluyam mən də,

Az-az uydururam yeri gələndə.

S.Vurğunun "Vaqif" dramı SSRI-nin ən böyük mükafatına - Dövlət mükafatına layiq gorülmüshdür. Bundan başqa S.Vurğun “Xanlar”, “Fərhad və Şirin”, “Insan” dramlarını da yazmışdır və bu əsərlər də Azərbaycan teatrılarında uğurla tamaşaya qoyulmuşdur.

Ikinci dünya müharibəsinin başlaması ilə S. Vurğunun ədəbi yaradıcılığında yeni bir mərhələ başlayır: müharibə illəri. Bu dövrdə şairin qələmə aldığı bütün əsərləri vətənpərvərlik, qəhrəmənlıq, mübarizlik ruhunda yazılmışdır. “Ananın öyüdu”, “Şəfqət bacısı, “Qoca qəhrəmanın dedikləri” və s. bu mövzuda yazılmış şerlərdəndir. Şair müharibədə Azərbaycan xalqının oynadığı boyuk rolu bir daha göstərmək üçün vətən övladlarına şerlər tərənnüm edir, onların adlarını əbədiləşdiridi. “Azərbaycan balasi”, “Igid şahin”, “”Partizan Babaş”, “ Adsiz qəhrəman”, Mənə belə söylədilər və s. şerlərində S. Vurğun qəhrəman Azerbaycan döyüşçülərinin obrazlarını yaratmışdı.

Deyilənlərə görə bir gün şairə cəbhədən gələnlər xəbər gətirirler ki, bir Azərbaycan övladı son nəfəsinde onun “ Azərbaycan” şerinden bir bənd deyərək qürbət ölkədə dünyasını dəyişir. Bu hadisədən çox təsirlənən şair “Mənə belə söylədiler” şerini yazır:

Sən ki, son nəfəsdə Vətəni andın,

Çayların axını dayandı bir an.

Sən ki, eşq oduna mərdanə yandın,

Simani görürəm mən alovlardan.

Bu ağır mübaribə illərində S.Vurğun böyük ictimai fəaliyyet göstərir, cəbhə xətlərine gedib doyüşçülər qarşısında çıxış edir, xalqimizi düşmən uzərində qələbəyə ruhlandirirdi.

Müharibədən sonrakı illlərdə S.Vurğun əsərlərində daha ümumbəşəri məsələrdən, beynəlxalq movzulardan, dünya xalqlarının sülh ugrunda mübarizəsindən bəhs edirdi. Şairin bu qəbilden olan "Bakının dastanı", "Avropa xatirələri" şerləri, "Zəncinin arzuları" poemasını misal göstərmək olar. Xalqını, el-obasını sevən şair Guney Azərbaycandakı soydashlarımızın talelərinə də biganə qalmamışdır və bu agır mövzunu əsərlərində gözəl işləmişdir. S.Vurğunun " "Yandırılan kitablar" və "Körpünün həsrəti" şerilərində güneyli bacı-qardaşlarıimızın faciələri, fars şovinistlərinin millətimize, dilimizə, mədəniyyətimizə olan məkrli münasibətləri gözəl təsvir edilmişdir.

S. Vurğunun yazıb-yaratdığı əsərlərin içərisində şairin yazdığı poemalar çox mühum yer tutur. Şair bir çox poema qələmə almışdır: “Muradxan”, “Komsomol poemasi”, "Xumar", "Lokbatan", "Ölum kürsüsü", "Kənd səhəri", "Macəra", "Üsyan", "Aci xatirələr", "Bəsti", " Dar ağacı", "Ölən məhəbbət", "Aygün", "Zəncinin arzuları", "Muğan", "Bakının dastanı", "Talışstan". Bu poemaların içərisində "Aygün" poemasını xüsusi qeyd etmək lazımdır. 1951-ci ildə yazılmış bu əsər öz genişliyinə və hadisələrin etraflı təsvirənə görə "mənzum roman" da adlandırılır. Əsər sovet dövrünün quruculuq illərində bir genc azərbaycanlı ailəsinin yaşadığı ailə-məishət problemlərindən bəhs edir. Baş qəhrəman olan Aygün bir müsbət Azərbaycan qadını obrazını canlandırır. Gənc yaşında gözləmədiyi halda həyatın ağır zərbələrini alan Aygünün ona eşq elan edənlərə bele cavab verir:

Fəqət sevməyirəm mən hə bir kəsi,

Xəyalım bir yerdə qərar tutmayır.

Üzümə dəydikcə övlad nəfəsi,

Ürəyim ilk eşqi heç unutmayır.

Aygün iradəli bir insan, şəfqətli bir ana, əhdinə-sevgisinə sədaqətli bir qadındır. Elə məhz bu obrazın gözəl xüsüsiyətlərinə görədir ki, o illərdə Aygun adı qız ushaqlarına çox qoyulan adlardan idi. Bu poemanın əsasında Azərbaycan kino-film sənətinin görkəmli sənətkarlarının ishtirakı ilə "Aygün" kinofilmi çəkilmişdir.

Fəal ədəbi fəaliyyətləriylə yanaşı S. Vurğun hər zaman ictimai fəaliyyetini də davam etmişdir. Müharibədən sonra şair SSRI Ali Sovetinin deputatı seçilmiş, Azərbaycan Elmlər Akademiyasında prezidentin müavini vəzifəsində çalışmışdır.

S. Vurğun aramızdan çox vaxtsız getdi, dünyasını dəyişəndə 50 yaşı vardı bu böyük şəxsiyyətin. Onun hələ xalqına deyəcək çox sözü var idi, amma ömür vəfa etmədi. Şair 50 illik yubileyindən bir neçə gun sonra vəfat etdi və bu xəbərlə butun ölkəmizi dərin hüzn bürüdü. Xalqının həqiqətən də sevimli şairi olan Səməd Vurğunla son görüşə insanlar sel kimi axib gəlir, vətəndaşlıq borclarını yerinə yetirirdilər. Bu əlbəttə xalqımız, ədəbiyyatımız, milli mədəniyyətimiz üçün böyük itki idi. Mərhum şair özündən sonra böyük bir ədəbi irs qoyub gedib, bizlər və gələcək nəsillər bu əsərləri oxuyaraq onu hər zaman fəxrle anacayıq.

Yazımın sonunu başda yazdığım “Azərbaycan” şeri ilə bitirmək istəyirəm. Amma bu dəfə dillər əzbəri olan bu şerin cürət edərək sözlərini dəyişib Səməd Vurgunun ölməz ruhuna bunları demək istəyirəm:

El bilir ki, sən bizimsən

Xalqın sevdiyi şairsən.

Ayrılarmi bu el səndən,

Ölməz şairi Səməddən?

Heç bir zaman! Qədirbilən xalqımız hər zaman Səməd Vurğunun şerilərini dilində, ona olan sevgisini qəlbində gəzdirəcəkdir.